دیوانی‌نین دیباچه‌سی

مولانا فضولی علیه الرحمه دیوانی نین دیباچه سی

حمد بیحد، اول متکلم نطق آفرینه که، سفینۀ امید سکان بحاربحور نظمی تموج استغراق – “والشعراء یتعهم الغاون” مستغرق گرداب حرمان ائتمیشکن، سلسلۀ استثناء “الاّالذین امنو”، براقوب، شعرای اسلامی صحیح و سالم ساحلی نجاته چکمیش و سپاسی بی قیاس اول ناظم آسمان و زمینه که، بسمله نظمن افسر فرق فرقان ائدوب، مزرعۀ قلوب اهل عرفانه نهال مودت کلام موزون تکمیش.

زهی صانع که، نقش خامه کیلک حسن توفیقی،
ازلدن اقتضای نظم جان پرور رقم قیلمیش.
کمال شعر کسبی ممکن اولماز اولمادین اوندان،
اونا منت کی، طبع نظم لطف ائتمیش، کرم قیلمیش.

مبدائی کز خامۀ توفیق او دارد رقم،
صفحۀ ادراک ارباب سخن نقش خیال.
طبع موزون از علامتهای لطف خاص اوست،
نیست چون علم دگر مقدور کسب این کمال.

نسبح من ائهدیین النفوس الالمتی
و قدر اشکال الامُورو حلها.
نقدس لامن اعانته لولافضله،
لولا علم الاسماء آدم کلها.

و دورود نامعدود اول مخاطب کلام معجزنظامه که، فنون شعری مضمون – “و ما علمناه الشعرا” مردود طبایع قیلمیش و ثنای بی ریا
اول قافیۀ نظم انبیایه که، عدم التفات لریله رتبۀ شعری پایۀ اهانته قالمیش ایکن، سلسلۀ انتساب شریف لریله فی الجمله درجۀ اعتباره یتمیش.

اول دور درج “انا افسح” که، حکمت دایه سی،
شعر شهدیله لب جان پرورین تر قیلمامیش.
شعر بیر زیور دیر، امّا بیز کیمی ناقص لره،
اول کی، کامل دیر، اونی محتاج زیور قیلمامیش.

احمد مرسل، آنکه، در عالم
هرچه باشد طفیل خلقت اوست،
رتبۀ شعر هم از اوست بلند،
محک جوهر نبوت اوست

اثنی علی خیرالانام محمد،
کشف الدجا بضیآء بدر جماله.
بثنائه مدارج قدرنا
خصّت تحیتنا علیه وآله

امّا بعد راقم تصویرات سحایف عصیان، فضولی ناتوان بو طرز ایله بیان حال و بو نهج ایله شرحی مافی البال ائدر کیم، چون زورق وجودیم بادبان طبیعت بیرله دریایی غفلت طفولیتدن ساحل ادراک و احساسه یئتدی و تحریک هوا و هوس بیرله آتشی صبوبیت اشتعال بولوب، حرارتی جانه و جهانه تأثیر ائتدی و رایض اقتضای کمال معنوی عنان توسن اقبالیمی جانب اکتساب آدابه منعطف قیلیب و آفتاب حکمت جوهر طبعمه اثر تأثیر معارف سالیب، رغبت کسب ادب قیلدیقدا و گل بختیم کسب هنر هواسیله آچیلدیقدا، معدن جواهر اکتساب کمالیم بیر
دبستان جنّت نشان ایدی که، صحن لطیفی صفوف غلمانله خلد برین دن خبر ورردی و مطالع اختر حصول اقبالیم بیر مکتب مهد ایدی کک، فضای شریفی سروقد صنملر بیرله جانه جنان مژده سین یتوردی.

صحن لطیف و خوبان در وی نشسته صف صف،
دیدارشان مبارک همچون سطور مصحف.
خورشید لوحهر یک چون مه نهاده در پیش،
برگ کتاب چون گل هر یک گرفته در کف.

امّا هنوز اول نورس لره نزاکب طبعمدن تاب اکتساب دقایق علوم و طاقت مشقت تعلیم حقایق حدود و رسوم اولمادان محفل بهشت آثار لرینده اشعار عاشقانه دن غیری نسنه اوخونمازدی و مطالعه ائتدوک لری اوراقلاردا جگرسوز غزل لردن غیری بیر خط بولونمازدی.

شعر بیر معشوق دور، حسن عبارت زیوری،
جان و دلدن نازنین معشوقه‌لر عاشق لری.

اول طایفۀ گرامی مداومت صنایع اشعاریله و مواظبت لطایف گفتارایله هم حسن حالاتیندان وقوف بولموش لاردی و هم عشق کمالاتیندان خبردار اولموش لاردی.

ای خوش اول کیم طبع موزونیله بحث شعر ائدیب،
خوبرولر واقف مضمون اشعار اولالار.
دئمه دن فهم ائده‌لر کیفیت اسرار عشق،
عاشق بیچاره حالیندن خبردار اولالار.
منیم کی، صفحۀ جبلّتمده روز ازلدن کلک قضا

حرف محبت رقم قیلمیشدی و حدیقۀ خلقتیمده بدائت فطرتدن نطم موزونیت اکیلمیشدی، اول مجمعن سحاب امتزاجیندن نهال طبیعتیم نم چکوب، اظهار ازهار استعداد نظم ائتدی.و اول محفلین هوای اختلاطیندن گلبن جبلتیم سرسبز اولوب، مزرعۀ مزاجیمدا گل مذاق شعر بیتدی.

شاهد نظم سراپردۀ قوتده ایکن،
قیلدی اول نظمی گؤروب، فضل فضسینه خرام.
غنچه‌لر کؤنلونی آچماغا لطایف بیرله،
بلبله وئردی صبا رخصتی تقریری کلام.

لاجرم، عندلیب شیدا کیمی سرمست اولدیم و اول گل لره قارشی ترنم ائتمه یه استعداد فطرتدن رخصت بولدوم.افق طبعتیمده هلالی موزونیت طلوع ائدیب، اول خورشید وشلردن اقتباس نور شوق ائتمگیم گون گوندن بیر غایت ده متزاید اولدی که، آز مدتده اشعۀ انوار نظمیمله چوخ شهرلر و ولایت لر دولدو.

صیت فصاحت ایله سؤزوم دوتدی عالمی،
من مهد اعتبارده طفل زبون هنوز،
بوی خوشوملا اولدی معطر دماغلر،
من نافۀ وجوده بیر قطره خون هنوز.

زمان زمان سئودای شعر سایر افعالمه غالب دوشوب و گوروه گوروه لیلی وشلر مجنون کیمی استماع شعر ایچون باشیما اوگوشوب، شاعرلیگیم مقرر اولدی.و آوازۀ نظمیم ایله عالم لر دولدی و شهرتی تام بولدو.

طبیعت شهرۀ شهر اولماغا میل تمام ائتدی،
نه پنهان ایلییم، سئودا منی روسوای عام ائتدی.

بو حاله مقارن، مشاطۀ همت روا گؤرمه‌دی کی، مخدرۀ حسن نظمیم پیرایۀ معارفدن خالی، منصیه دهرده جلوه قیلا و صراف استعداد علوّ رفعت رضا وئرمه‌دی که، رشتۀ سلک شعریم جواهرعلمدن عاری گردن بند عالم اولا.زیرا که، علم سیز شعر اساس سیز دیوار اولور و اساس سیز دیوار غایتده بی اختیبار اولور.پایۀ شعریمی حلیۀ علمدن معرا موجب اهانت بلوب، علم سیز شعردن قالیب بی روح کیمی تنفر قیلیب، بیر مدت نقد حیاتیم صرف اکتساب فنون علوم عقلی و نقلی و حاصل عمروم بذل اقتضای فواید حکمی و هندسی قیلماغی مرورله لا لی اصناف هنردن شاهد نظمیمه پیرایه‌لر مرتب قیلدیم و تدریج ایله تبلیع تفاسیر و احادیث ائدوب فضیلت شعرمده مذمت استادی تهمت اولدوغون حقیقتین بیلدیم.

شعر ذوقیندن اولمایان واقف
اهلی نظمی مذمت ایله مه سین.
کندی جهلینه اعتراف ائتسون،
هر کراماته سحر سؤیلمسون.

القصه، اسباب اختراع نظم جمع اولوب مقتضای ظهور آثار اولدیغی زمانلاردا کهی، هر دم دستی قدرتیم، مخترعات دن گردن کایناته بیر حمایل آساردی و هر ساعت سیاح طبیعتیم حدایق مولفات بدیعه دن بیر گلستانه قدم باساردی؛ بیر گون بیر نگار مشکین خط که، دانۀ خالینه مشکی چینن دئمک خطا ایدی و زلفینین رشگیندن نافۀ تاتارین روزگاری قارا ایدی، سرو ناز کیمی خرامان خرامان من افتاده سینه سایۀ مرحمت سالدی و شیرین شیرین کلمات ایله خاطریم سوروب، کؤنلوم آلدی و اثنای محاورت و حسن مصاحبتده
دئدی که:
– ای شکوفۀ بوستان بلاغت و ای سبزۀ نوبهار حسن عبارت الحمدلله که ارادۀ توفیق سبحانی و مشتۀ تایید ربانی ممالک فنون نظم و
نثر تسخیرین سنه میسر ائتمیش دیر و نوبتی ریاستیقالیمی سخن تدریجله سنه یئتمیش دیر.اگرچه عربده و عجم ده و ترک ده یگانه کامل لر چوخدور، امّا سن کیمی جمیع لسانه قادر، جامع جمیع فنون نظم و نثر یوخدور.حالا که، مفتاح زبانین روی روزگاره ابواب فیض آچماقدا در و غواص طبعین خواص و عامه دریای فصاحتدن جواهر بلاغت چیخاریب ساچماقدا دیر.اها لی عالمدن بعضی لالی منشات و معماندن بهرۀ فیض آلمیشلار و بعضی مثنوی و قصایدیندن تمتع بولموش لار و بعضی فارسی غزل لرین نقشی ضمیر ائتمیش لر و بعضی عربی رجزلرین ذوقینه یئتمیش لر، حاشا که، ترک زاده محبوب لر فیض نظمیندن بهره مند اولمایالار و طایفۀ اتراک صاحب مذاق لاری بوستان کلامیندن شکوفۀ دیوانی غزل بولمایالار.بو سببدن طرح بنای جامعتین قابل قصور اولا و بو واسطه دن بنیۀ استدعای کمالین رخنه بولا.

غزل دور صفا بخش اهل نظر،
غزل دور گل بوستان هنر.
غزال غزل صیدی آسان دئگیل،
غزل منکری اهلی عرفان دئگیل.
غزل بیلدیریر شاعرین قدرتین،
غزل آرتیریر ناظمین شهرتین.
کؤنول، گرچه اشعاره چوخ رسمی وار،
غزل رسمین ائت جمله دن اختیار
که، هر محفلین زینتی دیر غزل،
خیردمندلر صیقلیدیر غزل.
غزل دئ که، مشهور دوران اولا،
اوخوماق دا، یازماق دا آسان اولا.

الحق بو کلمات دلپزیری که، اول بی نظیردن ائشیتدیم، مضمون کلامین محض نصیحت گؤروب، ایجاب التماسینا اقدام ائتدیم.امّا اقتضای زمان کمال استغفار رخصت وئرمه‌دی که، صراف خرد، نقد اوقاتی صرف تصانیف معتبر ائتمکده ایکن، بو جزویاته ضیایع ائده.و شهبازی طبیعت معظم صیدلر گؤزدیرکن، بیر مختصرر شکار آردینجا گئده.ناچار محمل اعتباریمده بو علاوه لازیم دیر و بو زمان طفولیتیمده صادر اولوب، متفرق اولان غزل لردن بیر مختصر دیوان جمع ائتمک صلاهین گؤردوم.و اول وقتده مندن التماس ایلین لردن التماس ایله آلیب صورتی جمیعنی اختصار اوزره اتمامه یئتیردیم که، ارباب فصاحت و اصحاب بلاغت مشاهده و مطالعه قیلدیقدا، منشا مولودوم عراق عرب اولوب، تمامی عمرده غیر مملکت لره سیاحت قیلمادیغمدان واقف اولدیقدا، بو علت موجب سقوط اعتبار بیلمه یه لر.و محل و مقامیمه گؤره، رتبۀ استعدادیمه حقارت ایله نظر قیلمایالار.زیرا اعتباری وطن استعداد ذاته تاثیر ائتمز و توپراقدا یاتماق ایله طلادن جلا گئتمز.نه اهلی بلاد اولماغا نادان صاحب قبول اولور و نه بیابانلاردا دورمغلا دانا قبول وحشت قیلیر.

اگر عمرها مردم بد سرشت،
بود همدم حوریان در بهشت.
در آن محفل پرصفا روز و شب،
ز جیبریل خاند فنون ادب،
بآن اعتقادم سر انجام کار،
نگردد ازو جز بدی آشکار.
وگر سالها گوهر تابناک،
فتد خار و بیقدر بر روی خاک،
بر آنم که کمتر نشیند غبار،
زخاکش بر آینۀ اعتبار.
چو از خاک خیزد، همان گوهرست،
شهان را برازنده افسرست*.

توقع بودور عموماً اهالی عز و اعتباردن، خصوصاً بولغایی روم و فصحای تاتاردن که، اگر شاهد حسن عبارتیمده اول دیارین الفاظ و عبارت لریندن زیور اولماسا و مخدرۀ نظمیم اول ملک لرین لطایف و ضرب المثل لریندن زینت بولماسا، معذور بویورالار.زیرا هر ملکون اهلینه عاریتدن عار گلور و هر طایفه ده هر نه کیم وار ایسه تبع اغیاری موجب غیرت بیلور و بو دیارین اصطلاحاتی غیر مقدور اولماماق عذرخواهیمیز یئتر.بیهوده تعرضدن نه بیتر.الحمدالله والمنه خاک کربلا سایر مما لک جواهریندن اشرف اولدوغو معلوم دور و رتبۀ شعریمی هر یئرده بلند ائدن حقیقت ده بو مفهوم دور. ایلاهی بو محبت نامۀ نامی و بو فرزند دلبند گرامی که، زادۀ طبع فسونساز و نتیجۀ ادراک سحرپردازیم دیر، امتعۀ عجزو نیاز و بدرقۀ سوز و گوداز بیرله عزیمت غربت ائتدی.و جواهر معنی وئریب، اغمشۀ تحسین آلماغا فضای عالمه محمل تجارت یرتدی.نته کیم، توفیق عنایت همراه ائدوب مضیق عدمدن نزهتگاه وجوده گتیردین و تایید مرحمت معاونت ائدوب، وادیی غیبدن بادیۀ شهوده یئتیردین، نه دیاره گئتسه و نه ولایته یئتسه، مقدم شریفین مبارک و میمون و مشاهد لطیفین خجسته و همایون ائده سن.ایلاهی! بو محبوب زیبانی و شاهد رعنانی کی، مشاطۀ لطفون رخسارینه زینت وئرمیش دیر و حلیۀ توفیقین پیرایۀ حسنون رتبۀ کماله یئتیرمیش دیر، عموماً جمیع اهل فساددن، خصوصاً اوچ طایفۀ بدنهاددن حطن حمایتینده محروس و مصون ائده سن.بیری اول کاتب ناقابل حایل که، خامۀ مخالف تحریری تیشۀ بنیانی معارف دیر و کلک کدورت تاثیری معماربنای زخارف دیر.گاه بیر نقطه ایله محبتی محنت گؤستر و گاه بیر حرف ایله نعمتی نعمت اوقودر.

تبت یدا کاتب لولاه و ما خریبت،
معموره اسست بالعلم والادب.
اراد من الخمر فل الفساد نسخته
تسطهزالعیب تغییرامن العنب
قلم اولسون الی اول کاتب بدتحریرین،
کی، فسادی رقمی بیرله سوزی شور ایلر

گاه بیر حرف سقوطیله قیلیر نادیر نار.
گاه بیر نقطه قصوریله گؤزو کور ایلر.
باد سرگشته بسان قلم آن بی سر و پا،
که بود تیشۀ بنیاد معارف قلمش.
زینت صورت لفظست خطش، لیک چه سود،
پردۀ شاهد معنی است سواد رقمش.

بیری اول ناقصی بد سواد که، طبع ناموزونیله مجالس و محافلده استدعای اسئعداد قیلوب شعر اوخودوقجا، نظمدن نثری سئچیلمه یه و ادای سست ایله شاهد معنی جمالیندان نقاب آچیلمایا.

کلّت لساناً سقیماً من تصرفه،
صارت لا عقود النظم منثورا.
اعری القضا عن الانتاح منطقه،
تصرفه قلب المظموم مکسوُرا.

بریده باد زبانی که، در فضای سخن،
ازو مبانی افکار منهدم گردد.
ز انئلاب تصارف لهجۀ بد او،
وجود حسن عبارات منهدم گردد.
بی نصیب اولسون نعیم خلد دن اول زشت کیم،
ناملایم لهجه سی موزونی نا موزون ائدر.
تیشۀ لفظی بنای نظمی ویران ایله‌ییب،
سست گفتاری فصاحت اهلینی معبون ائدر.

بیری اول حاسد جفاپیشه و معاند جفا اندیشه که، طبع نا موزون ایله دعوای شعر ائده، امّا دقایق اشعاره صاحب شعور اولمایا و ادراک رکیکله لافی نظم اورا، امّا حقایق گفتاره راهی تصرف بولمایا.لاجرم، حسد دیدۀ انصافین کور ائدیب ادراکینه اعتماد ائدن جاهل لر حضورینده بیهوده بیهوده تعروض لر ائده و هرزه هرزه دخل لرایله یه، تا کی، شعردن ذوق استماع گئده.

ماثم حساد الکلم عظمیت مصرتهم
محض، الضلالت فی اهلاا.
تضییع مراعات الصنایع بینهم،
نسد منهاج الوصول الی العلا

آه از آن بادیه پیمای بیابان حسد،
که ندارد دل ظلمانیش از عرفان نور.
چو عناکب بدو بیتی که، بهم میبافد،
خویش را دیده به از بانی بیت المعمور.
عیب باشد همه جا مطرح مد نظرش،
گردد از گرد حسد دیدۀ انصافش کور.

خزان دیر گلشنی عرفانه حاسد
ایلاهی، حاسدی خارایله دایم.
ایشیدیر معرفت اهلینه آزار،
ایلاهی، حاسدی زارایله دایم.

و رحمت ایزد اول حلالزادۀ پاک اعتقاده که، بو نورس شاهدلره مشاهده قیلدیقجا اعلاسی نین حلیۀ تحسین ایله جمال کمالینه زینت یئتیره و ادنی سینین شانۀ مروت بیرله زلف خطاسیندان عقد عیوبن چیخاروب، آینۀ قدرتدن صیقل احسان ایله نقصان غبارین گؤتوره. والله المستعان.