خورشید بانو ناتوان

خورشید بانو ناتوان
ناتوان ۱۵ آوقوست ۱۸۳۲-جی ایلده شوشادا آنادان اولموشدور. مهدی قولو خان قیزینا اؤز آناسی خورشود بانونون آدینی وئرمیشدیر. خورشود بانو عائله نین یئگانه اؤولادی، هم ده قاراباغ خان لیقلاری نین سونونجو ورثه سی اولدوغو اوچون، اونو سارایدا «دوررو یئکتا» (تک اینجی)، ائل آراسیندا ایسه «خان قیزی» چاغیرمیشلار.
بالاجا خورشود بانونون ایلک تربیچی لری سارایین تجروب هلی دایه و مورببیی هلری اولموشدولار. مکتب یاشینا چاتدیقدا ایسه ائوده دؤورون عالیم و صنعتکارلاریندان درس آلماغا باشلامیش دیر. مشغله زامانی خورشود بانو «قرآن» آیه لرینی و دینی احکام لاری ازبرلمکله یاناشی، دونیوی علم لرله ده تانیش اولموش دور۱۹ -جی عصرده کوبار عائله‌لرین اوشاق لارینا بیر قایدا اولاراق دوغما دیلی ایله برابر، عرب و فارس دیلی، اونون صرفی- نحوی تلیم ائدیلدیگین دن، خان قیزی دا بو دیللری اؤیرنمیش، اونلارین واسطه سیله کلاسسیک شعرین قایدا-قانونلارینی منیمسمیش دیر. او، لازیمی درجه ده بیلیک الده ائتدیکدن سونرا مونتظم صورتده موطالیه ایله مشغول اولموش دور. داهی شرق شاعرلرین اله دوشن نادیر کیتابلاری، قیمت لی ال یازمالاری خورشود بانونو کلاسسیک ادبیاتا باغلامیش دیر.
ناتوانین دونیا گؤروشونون، بدیعی زؤوقونون فورمالاشماسیندا یاخین و اوزاق قوهوم لاری نین عمیی آز اولمامیش دیر. قاسیم بی زاکیر، میرزه جاوان، میرزه آدی گؤزل، احمد بئی جاوانشیر کیمی حؤرمت لی و تانینمیش شخصیت لر اؤز یارادیجی لیق لاری، ادبی صحبت و موباحصه لری، ائله جه ده عقل لی مصلحت لری ایله خورشود بانودا شعره و صنعته اولان شؤوق و هوسی قوووت لندیرمیش لر.
تاریخچی لرین احتیمالینا گؤره، بو دؤورده خاریجی و داخی لی وضعیتین جدی صورتده گرگینلشمه سی ایله علاقه دار خان عائلهلری اوزرینده نظارت گوجلندیریلمیش و خورشو دبانو خاسای بئی عثموبی له ایزدیواجا مجبور ائدیلمیشدی. بئله بیر احتیمال دا واردیر کی، وورونتسووون شخصی یاوری خاسای بئی تیفلیسده اونلارا مولک ادعالاریندا کؤمک گؤسترمیش و بونون موقابیلینده خورشود بانویا ائولنمیی تکلیف ائتمیش دیر. ۱۸۵۰-جی ایلین پاییزیندا خاسای بئی شوشایا گلیب توی ائتمیش و خورشود بانونو داغیستانا اؤز دؤغما کندینه، اورادان دا تیفلیسه آپارمیشدیر.
حیاتینین چیچک آچدیغی بیر دؤورده خورشود بانو تیفلیسده یاشامالی اولموش دور. شهرین صفالی یئرلری، طبیعی منظره‌لری اونا خوش گلسه ده، بورادا یاشاماغا مجبور اولدوغو و چوخ واخت لاری تک قالدیغی اوچون سیخیلمیش، غریب لیک چکمیشدیر.
۱۸۵۵ -جی ایلده خورشود بانونون اوغلو، ۱۸۵۶-جی ایلده قیزی دونیایا گلمیشدیر. اومکانین آدینی مهدی قولو، قیزین آدینی ایسه خانبییه قویورلار.
خورشید بانو ناتوان پارلاق ایستعدادا و قاباقجیل ایده آللارا مالیک اولان شخصیت اولموش دور. او، آذربایجان مدنیتینده و اجتماعی حیاتیندا درین عزلر قویموشدور. بو فنامینین میدانا گلمه سی نین بیر نئچه اساس سببی واردیر. بون لاردان بیری سی شاعره نین سوی کؤکودور. یعنی، ناتواندا ایکی بؤیوک نسلین – جاوانشیرلرین و زیاد-اوغلو قاجارلارین قانی واردیر. آدلارینی چکدیگیمیز بو ایکی بؤیوک و شرفلی نسلین هر بیری سی دونیایا بیر سیرا شاعر گتیرمیشدیر (مثلا، جاوانشیر نسلین دن ابولفت-خان طوطی نین، قاسیم بئی ذاکیرین، زیاد-اوغلو قاجار نسلین دن ایسه ضیادی قاراباغی، موصاحیب گنجوی و بیر سیرا باشقا شاعرلرین آدلارینی چکمک اولار). ماراق لی دیر، کی، ضیادی قاراباغی و موصاحیب گنچوی واختیله قاراباغ بیلربیی سی اولموش دورلار. ناتوان یارادیجی لیغی نین بؤیوک تدقیقا تچی سی بئی لر ممدوو “ناتوانین شاعر قوهوملاری” کیتابیندا (ب.، ۱۹۸۹) بو مسئله نی گئنیش آچیقلاییر. عینی زاماندا، زیاد-اوغلو قاجار نسلین دن چیخان شاعرلردن سؤز باشقا کیتابلاردا دا آچیلیر (مثلا، محمد علی تربیتین “دانیشمه دانی – آذربایجان”، ب.، ۱۹۸۷؛ چینگیز قاجارین “قدیم و اورتا عصرلر آذربایجانین گؤرکم لی شخصیت لری”، ب.، ۱۹۹۷ و س.). فضولی آدینا رئسپوبلیکا ا لیازمالار اینستیتوتونون فوندوندا موصاحیب گنجوینین شعر دیوانی ساخلانیلیر و بو اثرین اوزرینده اینستیتوتون امکداش لاری علمی تدقیقاتلار آپاریرلار.
ناتوانین قیزی خانبیکه خانیم دا آناسی نین یولونو داوام ائتدیر هرک، غزل لر و روباعی لر یازمیش دیر. اونون بیر- نئچه غزهلی واسیف قولیئوین “دوننه اوزانان جیغیر” (ب.، ۲۰۰۰) کیتابیندا چاپ اولونموش دور. بو کیتابدا گؤستریلیر کی، خان- بیکه خانیم “مجلیسی-اونس”اون عضولرین دن بیری اولوب.
ناتوانین فیطری ایستعدادی نین اوزه چیخماسی و چیچکلنمه سی نین باشقا بیر سببی، شوبهه سیز، شوشانین تکرارئدیلمز یارادیجی آبی-هاواسی و موحیطی ده اولموشدور.

بئی لر ممدوو “خورشیدبانو ناتوان” کیتابیندا یازیر: “حتی خاطره لرده ناتوانین “خان لیق شوکور” آدی ایله تانینان خیدمتچی سینه موسیقی تعلیمی وئرمکله اونو مشهور خواننده ائتمه سین دن ده دانیشیلیر” (سه. ۶۰). اؤزو ده مؤلف قئید ائدیر کی، بو حاقدا ماتئریال نظامی آدینا آذربایجان ادبیاتی موضعی نین فوندوندا ساخلانیلیر (اینو. ۴۸۱، سه. ۷). حال-حاضردا بو ماتئریالین فضولی آدینا رئسپوبلیکا ا لیازمالار اینستیتوتونا وئریلدیگی باره ده گومان لار وار، لاکین همین ماتئریال لار هله لیک تاپیلیب تدقیقاتا جلب ائدیلممیش دیر.
ناتوانین پوئزیاسی آذربایجان خواننده لرینی ده روح لاندیریر. بؤیوک صنعتکاریمیز سید شوشینسکی نین ناتوان حاقیندا خاطره سینده قئید اولونور کی، او شاعره نین غزل لرینی “سئگاه” اوستونده اوخویارمیش (نظامی آدینا آذربایجان ادبیاتی موضعینین فوندو، اینو. ۸۷۴). و اوندان بری، دئمک اولار کی، بو گونه کیمی تانینمیش آذربایجان خواننده‌لری شاعر هنین غزل لرینی اوخویوب، ایلهام آلیرلار.
ناتوان پوئزیاسی پروفئسسیونال آذربایجان بستکارلارین اثرلرینده ده اؤز عکسینی تاپیر. بونون پارلاق مثالی تانینمیش بستکار خالق آرتیستی، پروفئسسور واسیف آدیگؤزلووون ناتوانین سؤزلرینه یازیلمیش مشهور “قرنفیل” ماهنی- رومانسی اولا بیلر. اونو دا دئیک کی، سون واخت لاردا بستکار “خان قیزی ناتوان” اوپئراسینی آرتیق یازیب بیتیرمیش دیر.
۲۰ -جی عصر آذربایجان ادبی موحیطی بیر سیرا قودرت لی صنعتکارلار، او جمله دن شاعره قادین لار یئتیشدیرمیشدیر: خورشید بانو ناتوان، فاطما خانیم کمینه، عاشیق پری و سایرین.
خورشید بانو ناتوان زمانه سی نین گؤرکم لی شخصیتلرین دن اولموش، تکجه آذربایجاندا دئییل، بوتون زاقافقازیادا خئییرخواه لیغی و مسنت لیغی ایله تانینمیش دیر. او، کاسیب لارا ال توتموش، شوشایا سو کمری چکدیرمیش دیر.
خورشودبانو ناتوان قاراباغین سونونجو حاکمی مهدی قولو خان جاوانشیرین قیزی، ایبراهیم خلیل خانین نوهسیدیر. او، آنا طرف دن گنجه حاکمی جاواد خانین نسلین دن دیر. آناسی بدیرجاهان بییم ایسه ضیا خانین نوهسی اوغورلو بیین قیزی دیر.

ناتوانین یارادیجی لیق فعالیتی تکجه شعرله بیتمیر. او رسام لیقلا دا مشغول اولوردو، همچینین، اونون نفیس ال ایشلری، موختلیف ژانردا تیکمه‌لر باجاریغی دا اولموش دور.
یارادیجی لیقلا برابر خان قیزی نین اجتماعی و ایدارئتمه فعالیتینی قئید ائتمک اولار (تصادفی دئییل کی، قوهوملار آراسیندا خورشید بانویا “دوررو یئکتا”، یعنی، تک اینجی-خان لیقین یئگانه واری سی دئیرمیشلر).
ناتوانین خئییرخواه لیغی و خئیریچی لیگی ده گؤزه چارپیر. بئی لر ممدوو “خورشید بانو ناتوان” اثرینده گؤستریر کی، شوشانین بیر قروپ شاعرلری بدیعی مجلیسی تشکیل ائدیلمه سی نین ضروریتینی درک ائدیردی لر. لاکین، مجلیس دوزلتمک اوچون شرایط و ایمکان یوخ ایدی. ضیالی لار یالنیز خان قیزی نین کمکینه اومید ائدیردی لر. خان قیزی بو شاعرلرین تکلیفینی ممنونیتله قبول ائتمیش و نتیجه ده قیسا بیر مدتده شوشادا “مجلیسی-اونس” (یعنی، دوستلوق، اولفت مجلیسی) یاراندی. بو مجلیسه رهبرلیگی و اونون بوتون خرج لرینی خان قیزی اؤز اوزرینه گؤتورموش دور. تصادفی دئییل کی، بئیلر ممدوو اؤز اثرلرین بیرینده ناتوانی “مجلیسی-اونس”اون اوریی آدلان دیریردی. شوشادا میر محسن نواب قاراباغی نین رهبرلیگی ایله “مجلیسی- فراموشان” آدلی داها بیر پوئتیک مجلیس ده فعالیت گؤستریردی.
محض بو زامان خورشید بانو (شاعره اؤز ننه سی نین آدینی داشیییردی، او دا گنج هلی جاواد-خان زیاد اوغلو قاجارین دوغما باجی سی ایدی) “ناتوان”، یعنی، “کیمسه سیز”، “کؤمک سیز” تخلوصونو اؤزونه گوتورموش دور.
“مجلیسی-اونس”ده تانینمیش قاراباغ شاعرلری ایله یاناشی مشهور خواننده و سازانده‌لر ده ایشتیراک ائتمیشلر بونلاردان حاجی حوسو، مئشهدی ایسی، موللا ولی، موللا عباس قولو، مئشهدی داداش، عبدل غنی و صادیق جانین (صادیق اسد اوغلونون) آدلارینی چکه بیلریک. مشهور تارزن قوربان پیریموو یازیردی: “خورشید بانو نینیی شعر، ائله جه ده موسیقینی چوخ سئویردی. خواننده لردن حاجی حوسو و مئشهدی ایسی اونون مجلیسینده اوخویاردی لار. بو خواننده اوخویارکن ناتوانین غزل لری ندن تئز- تئز ایستیفاده ائدردی لر. سون واختلارا قدر جابار اونون غزللرینی اؤز رئپئرتواریندا ساخ لاردی” (ناتوان حاقیندا خاطرهلر. نظامی آدینا آذربایجان ادبیاتی موضعی نین فوندو، اینو. ۸۷۴). فضولی آدینا رئسپوبلیکا ا لیازمالار اینستیوتوتون فوندوندا ساخلانیلان میر-حسن آغامیرووون “ناتوان حاقیندا خاطره لرده” (اینو. ۱۷۸۸) قئید اولونور کی، ناتوانین هر بیر مجلیسینده موسیقیچیلر ایشتیراک ائدیردی لر، ناتوانین بعضی مجلیس لری ایسه صرف موسیقی مجلیسی حساب اولونوردو و بورادا ناتوانین غزللری ده اوخونوردو.

[
گنج شاعره شوشادا “مجلیسی اونس” ادبی مجلیسینی تشکیل ائتمیش دیر. ۱۹۷۳-جو ایلده شوشایا سو کمرینی چکدیرمیش دیر: بو سو کمری ایندی ده “خان قیزی بولاغی” آدی ایله مشهوردور. ناتوان آراز چایین دان میل دوزونه ده سو کمری چکمه یه تشببوس ائتمیشدیر.
او، یارادیجیلیغا ۵۰-جی ایللردن انه نه وی شرق مؤوضوسو و شعرلرله باشلامیش دیر. غزللرینده محبت، طبیعت گؤزل لیک لری (“گولون”، “قرنفیل” و سایر) ترننوم اولونموش دور. ۱۶ یاش لی اوغلونون اؤلومون دن سونرا ناتوان بدبین روح لو شعرلر یازمیش دیر.
(“آغلارام”، “اولایدی”، “گئتدی”، “سنسیز”، “اؤلورم” و سایرین) اثرلری درین صمیمیتی، اینجه لیریزمی ایله سئچیلیر. یوکسک صنعتکارلیق نومون هسی اولان شعرلرینده تکریر، قوشما، ردیف، مجاز و سایر بدیعی واسطه‌لر مهارتله ایشلنمیش دیر. م.ن .نوواب، س.ع.شیروانی و باشقالاری اونا شعر حصر ائتمیشلر.

ناتوان هم ده ایستعدادلی رسام اولموشدور. اونون بدیعی تیکمه‌لری “گول دفتری” (۱۸۸۶) آدلی آلبومون داکی رسم لر بونا ثبوت دور.
شخصی موناسیبت لرین، دؤورانین حاق سیزلیغی، ظالم لارین سیتمی شاعری واخت سیز قوجالتمیش، اونو حیات ایشیغینا حسرت قویموش دور. آغلاماق دان گؤزلری نین نورو گئتمیش، بدنی طاقت دن دوشموش دور.
ممد راحیمین «ناتوان پوئماسی»، İ.افندیئوین «ناتوان» پیئسی شاعره یه حصر اولونموشدور.
خورشید بانو ناتوان ۱۸۹۷-جی ایل، ۱ اوکتیابردا وفات ائتمیشدیر و آغدامین “عیمارت” قبیریستانلیغیندا دفن اولونموش دور. آدینا کوچه، کلوب، کیتاب خانا و مکتب واردیر. خان قیزی نین ال یازمالاری، شخصی گئییم و اشیالاری نادیر ائکسپونات کیمی آرخیو و موزه لریمیزده ساخلانیلیر.
باکیدا هیکلی، شوشادا بوستو، آغدامدا قبیروستو عابده سی قویولموش دور.