منو
آلدانمیش کواکیب (حکایت-یوسیف شاه)
صفویّه‌نین اوایل-سلطنتینده قزوین پایتاخت ایدی. حادثات-مۆتنوّعه‌نین وۆقوعوندان سونرا محمّد شاه صفوی سلطنتی اؤز اوغلو شاه عباس-اوّله تسلیم ائتدی. شاه عبّاسین جۆلوسوندان آلتی ایل کئچیب، یئددینجی ایل باشلانمیشدی کی، آشاغیدا ذیکر اولونان قضیّه واقع اولدو.
باهارین اوّلی ایدی؛ نووروزدان اۆچ گۆن کئچمیشدی؛ شاه عباس گۆن‌اورتادان اۆچ ساعات کئچمیش قصرده اؤز محبوبه‌سی سلما خاتون ایله اوتوروب صؤحبته مشغول ایدی کی، خواجه‌باشی خواجه مۆبارک ایچری گیریب، کۆرنوش ائدیب عرض ائله‌دی کی:
- مۆنجّیم‌باشی میرزه صدرالدین قیبله‌ی-عالمین زیارتینه مۆشرّف اولماق ایسته‌ییر، بیر واجیبی ایشدن اؤترو.
شاه سلما خاتونا ایشاره ائتدی کی، حرم‌خانایا گئتسین و خواجه‌یه بویوردو کی:
- میرزه صدرالدینی چاغیر گلسین!
مۆنجّیم‌باشی شاهین حۆضورونا داخیل اولوب کۆرنوشدان سونرا ال-ال اۆسته قاباقدا دوروب، دوعا و ثنا ائتدی.
شاه سوروشدو کی:
- میرزه، نه وار؟
مۆنجّیم‌باشی عرض ائله‌دی کی:
- قیبله‌ی-عالم ساغ اولسون، بو اؤوقات کواکیبین سئیریندن بئله معلوم اولور کی، نووروزدان اون بئش گۆن کئچمیش مرّیخین عقرب ایله ایقتیرانی واقع اولاجاق و بو قیران-نحسینین تأثیری بودور کی، مشریق-زمینده و بالترجیح مۆلک-ایراندا صاحیب-سلطنتین وۆجودونا صدمه‌ی-عۆظما یئتیشه‌جکدیر. بونا بیناً من کی، آسیتانه‌ی-سنیّه‌نین مۆخلیص و جانسیپار بنده‌سی‌یم، اؤزومه واجیب بیلدیم کی، بو کئیفیتی پیش-از-حادثیه قیبله‌ی-عالمه معروض ائدیم.
شاه بو واخت چوخ جاوان ایدی. عؤمروندن آنجاق ایگیرمی ایکی ایل کئچمیشدی. معلومدور کی، بو سینّده حیات نئجه شیرین و عزیزدیر. خۆصوصاً کی، درجه‌ی-اۆلیادا و تخت-سلطنتین اۆستونده! بو سببه مۆنجّیم‌باشی‌نین خبری شاه-جاوانی غایتده دهشت-عۆظمایا سالدی. هامان ساعات رنگی قاچیب، گویا کی، بیهوش اولدو. بیر دقیقه‌دن سونرا باشین قالدیریب میرزه صدرالدینه بویوردو کی:
- خوب، مۆرخّصن، گئت!
مۆنجّیم‌باشی کۆرنوش ائدیب قاییتدی. شاه یالقیز قصرده یاریم ساعات فیکره پیچیده اولوب، سونرا خواجه مۆبارکی آواز ائتدی. خواجه حۆضورا داخیل اولدوقدا بویوردو کی:
- فرّاش گؤندر، بو ساعاتدا وزیر میرزه مؤحسونو و سردار زامان خانی و مۆستوفی میرزه یحیی‌نی و مولّا‌باشی آخوند صمدی منیم حۆضوروما چاغیرسین!
خواجه چؽخیب بیر آز واختدان سونرا احضار اولونان اشخاص گلدیلر و لازیمه‌ی-تعظیم عمله گتیریب مۆنتظیر-فرماییش اولدولار. شاه بویوردو کی:
- سیزی بیر امردن اؤترو مصلحته چاغیرمیشام، گرک هامان خۆصوصدا بیر تدبیر گؤستره‌سینیز. چۆنکی بو مجلیس-خاصدیر، اونا بیناً منیم طرفیمدن ایجازت اولونور کی، اوتوراسینیز.
اشخاص فرماییشی عمله گتیردیلر. شاه مۆنجّیم‌باشی‌نین خبرینی ایلقا ائتدیکدن سونرا بویوردو کی:
- آیا، سیزین رأیینیزه گؤره من نه قیسمی تدبیر ایله بو حادثیه‌نی اؤز وۆجودومدان دفع ائده بیلرم؟
حضرات ج‍ۆمله‌سی حئیران قالدیلار. بیر دقیقه سۆکوتدان سونرا وزیر میرزه مؤحسون باشلادی دانیشماغا:
- بو بنده‌ی-کمینه‌نین ایخلاصی دؤولت-علیّه‌یه نیسبت بدیهیاتداندیر. البته، قیبله‌ی-عالمین خاطیرینده‌دیر کی، پدر-بۆزورگووارلاری‌نین ایّام-سلطنتینده بیر پارا ناقص‌العقل کیمسه‌نه‌لرین وزارته مۆ‌باشیرتی اولماق سببیله خزینه‌ی-آمیره نه مرتبه‌ده نۆقوددان خالی اولموشدو. بو کئیفیته حالی اولدوقدا من تدبیرینه ایقدام ائتدیم و قرار قویدوم کی چاکران-درگاهدان هر کیمسه کی، بیر شۆغله و یا بیر ویلایتین حؤکومتینه منصوب اولسا، فراخور-حالینا گؤره بیر مبلغ به‌رسم-پئشکش خزینه‌یه تسلیم ائتسین و علاوه هر زامان کی، قیبله‌ی-عالم بیر امیرین کاشانه‌سینی تشریف-قودومو ایله مۆبارک ائتسه، صاحیب-کاشانه اقمیشه‌ی-نفیسه پاینداز و بیر میقدار پول پئشکش ائله‌سین. بو نؤع تدبیرین واسیطه‌سیله ایندی کی، قیبله‌ی-عالمین جۆلوسونون یئددینجی ایلیدیر، خزینه‌ی-آمیره الحمد-للّٰه-والمنّه، نیقود-وافیره‌دن مالامالدیر. اۆمور-وزارتین پیشرفتینده بنده‌ی-کمینه طرفیندن بی‌تجروبه‌لیک غئیر-مۆتصوّیردیر، اما کواکیبین مۆقابیلینده تدبیر گؤسترمگه الحق عاجیزم.
بوندان سونرا سردار زامان خان شۆروع ائله‌دی:
- بو چاکر-خالیص، ساققالیمین تۆکونو دؤولت-علیّه‌نین خدماتیندا ایخلاص و هۆنر ایله آغارتمیشام. مثلاً، اون ایل بوندان اقدم کی، طایفه‌ی-عوثمانیّه بکیر پاشا دمیرچی‌اوغلونون سرعسکرلیگی ایله یئتمیش مین نفره قریب خاک-ایرانه هۆجوم گتیرمگه مۆصمّم اولموشدولار: قیبله‌ی-عالمین پدر-بۆزورگوواری ایران قوشونونون سردارلیغینی منه واگوذار ائتدی. اگرچی بیزیم قوشونوموز دا حساب و عددده طایفه‌ی-عوثمانیّه‌دن کم دئییلدی، نهایت، منیم حئیفیم گلدی کی، فیرقه‌ی-ناجیّه‌نین قوشونون گۆروه-ظالّه‌نین مۆقابیلینده تلفه وئردیریم. اونا بیناً امر ائتدیم کی، عوثمانیّه سرحدّیندن تا نهایت-مۆلک-آذربایجان تامام دهاقینین زیراعتینی خاراب ائتسینلر و چارپالارینی قوووب گتیرسینلر، کؤرپولری داغیتسینلار و یوللاری پوزسونلار. وقتا کی، بکیر پاشا سرحدّیمیزه داخیل اولدو، اگرچی مۆقابیلینده بیزیم قوشوندان بیر نفر گؤرمه‌دی، اما یوللار بیر مرتبه‌ده خراب اولونموشدو کی، اصلا اؤزو ایله توپخانا گتیرمگه قادر اولمویوب، آنجاق آتلی و پیاده‌سیله انواع-زحمتده تبریزه وارید اولدو و هر طرفه دسته گؤندریب ذخیره تحصیلینه ایقدام ائتدی. الینه بیر حبّه و بیر اؤکوز و قویون دۆشمه‌دی. ناچار اۆچ گۆندن سونرا اۆفتان و خیزان، آج و افسورده تبریزدن کوس-رحلت دؤیوب قاچدی.
بو تدبیر ایله مۆلک-ایران طایفه‌ی-بیگانه‌نین هۆجوموندان محفوظ قالدی. یوللاری پوزماق و کؤرپولری یؽخماق بیر مرتبه‌ده تدبیر-مۆفید گؤروندو کی، دؤولت-علیّه بکیر پاشا قاچاندان سونرا دخی بئله صلاح گؤردو کی، اونلاری همیشه بو قراردا باقی قویسون، دۆباره طایفه‌ی-بیگانه‌نین هۆجوم گتیرمک احتیاطی ایله. بو طریق ایله دؤولت-علیّه‌نین قوشونوندان بیر نفری‌نین دخی بورنو قاناماییب، عساکیر-منصوره‌نین ج‍ۆمله‌سی همسایه دۆشمنلرین وحشتی اۆچون سالیم قالدی.
بئله ایشلر خۆصوصوندا آسیتانه‌ی-علیّه‌نین قوجا ایتی تدبیر گؤسترمکدن عاجیز دئییل! اما کواکیب ایله مۆخالیفت ائتمکده عقلیم هر بیر علاجدان قاصیر گؤرونور...
شاهین وحشتی غایتده زیاده‌لنمگه باشلادی. سونرا مۆستوفی میرزه یحیی تکلّومه گلدی:
- بو بنده‌ی-حقیر وزیرین اقربی و دست-پرورده‌سی اولدوغوم سببه و اونون وۆجودو واسیطه‌سیله بو منصبه یئتیشدیگیمه گؤره، ایخلاص و صداقت گؤسترمکده بالکلّیه اونون نیات-حسنه‌سینه و قایداسینا پئیرویلیک ائتمیشم. مۆشخّصدیر کی، قوشونون و اواسیط-صاحیب-منصبانین مواجیبی قیبله‌ی-عالمین فرمانی موجیبینجه و منیم ایمضام ایله ویلایتلرین مداخیلیندن حوالت اولونور. چۆنکی خزینه‌ی-آمیره‌ده نۆقوددان نؤقصان گؤرسنمیشدی، نئجه کی، وزیر ذیکر ائله‌دی، اونا بیناً من بو جهتدن غایتده دیل‌فسورده ایدیم. اگرچی من فرامین-مواجیبی ایمضا ائدیب ویلایتلره حواله ائتمیشم کی، مواجیبلرین قطعی ایله دؤولت-علیّه خالقین نظرینده بی‌اعتیبار گؤرونمه‌سین؛ اما مخفی هر بیر ویلایت حاکیمینه پیش-از-وقت مکتوب گؤندرمیشم کی، منیم طرفیمدن جۆداگانه نویشته اولمامیش، محض فرمان موجیبیله مواجیب ایجرا ائتمکدن اعتیراض ائتسینلر. همین تدبیر سببیله خزینه‌ی-آمیره‌نین مداخیلی چوخ تزایود به‌هم ائدیبدیر و قوشون خالقی و صاحیب‌منسبلر اگرچی بی‌ووصول-مواجیب قالیبلار، اما صۆلح و آساییش زامانی اولماق سببیله و ایرانین کمال-اوجوزلوغونا گؤره، مواجیبه زیاده مؤحتاج اولماییبلار.
بئله ایشلر خۆصوصوندا منیم ذهن-دقیقیم ید-بیضا گؤستریر؛ لاکین کواکیبین تأثیرینی رد ائتمک اۆچون، دوغروسو، هئچ بیر چاره‌یه عقلیم چاتمیر...
نؤوبت یئتیشدی مولّا‌باشی‌یا، تقریر ائله‌دی:
- جناب اقدس-الهی قیبله‌ی-عالمین وۆجود-مۆبارکینی ائمّه‌ی-اطهار حؤرمتینه جمیع-آفات-سماویدن و ارضیدن محفوظ ائتسین! بو داعی‌یی دوام-دؤولت-قاهیره‌نین ایخلاص و صداقتی، سیلسیله‌ی-جلیله‌ی-صفویّه‌یه نیسبت تؤوصیفدن خاریجدیر!
قیبله‌ی-عالمین پدر-بۆزورگووارلاری زامانینلا منصب-مولّا‌باشیلیغا سرفراز اولدوغومدا نیصف-ایران، حتی پاییتختین یاری‌سی دخی سۆنّی مذهب ایدی. اوّلاً، مواضع-حسنه و ثانیاً، تخویفات-کسیره سببیله تامام سۆنّی مذهبلری راه-راست-مذهب اثنا عشریّه‌یه هیدایت ائتمیشم.
ایندی الله‌ین کرمیندن صفحه‌ی-ایراندا بئش-آلتی نفردن زیاده سۆنّی تاپیلماز. بو خۆصوصدا ایران خالقیندان دخی کمال-ریضامندلیگیم وار کی، به‌موجرّد-تکلیف قدیمی آتا و بابالاری‌نین مذهبلریندن ال چکیب هیدایته راغیب اولدولار.
حتی من ایسته‌دیم کی، جۆهودلارا و ارمنیلره دخی ال قاتیب اولاری دا شیعه مذهبینه دؤندریم، اما بیر پارا خئیراندیش کیمسه‌نه‌لر مصلحت گؤرمه‌دیلر کی، لۆزومو یوخدور. چۆنکی هر تورپاقدا جۆهوددان و ارمنیدن بیر آز وار، بیزیم تورپاغیمیزدا دخی بیر آز اولماقلاری مصلحتدیر.
علاوه، مۆشخّصدیر کی، ائمّه-اطهارین احادیث-صریحه‌سی موجیبینجه ایسلام مۆلکونده تخته و تاجا مالیک اولان کیمسه‌نه ذات-شریف و واجیب‌الطّاعت محسوب اولونماز. زیرا کی، بو درجه‌ی-عالیه ایماما و یا اونون نایبی مۆجتهید-اعلمه مۆتعلّقدیر. اونا بیناً من جمیع خۆطبایا حؤکم یازدیم کی، تامام ویلایتلرین منابیرینده خالقا اعلام ائتسینلر کی، هامان احادیثین سیلسیله‌ی-صفویّه‌یه شۆمولو یوخدور. زیرا کی، خاندان-نۆبووّتدن و دودیمان-ایمامتدن ظۆهور ائدیبلر و واضحدیر کی، ائمّه هامان احادیثی غئیریلری‌نین حاقیندا بویورموشلار، نه اؤز اؤولادلاری‌نین.
بو اؤوقات کی، قیبله‌ی-عالمین وۆجودو تأثیر-کواکیبدن محلّ-خطرده‌دیر، منیم اۆرگیم غۆصّه‌دن، تاباداکی بالیق کیمی بۆریان اولور و قاصیر عقلیمه بئله یئتیشیر کی، او ملعون مۆنجّیم‌باشی‌نین اؤزو بو ایشین چاره‌سینی بیزدن آرتیق بیلیر. او قیبله‌ی-عالمه خیانت ائدیبدیر کی، کواکیبین تأثیرینی بیلدیریب، دفعی‌نین علاجینی ایظهار ائتمه‌ییبدیر، البته، بیر خبیث فیکره گؤره؛ نئجه اولا بیلر کی، زهری گؤستره، پادزهری گؤسترمکدن اؤزونو کنار چکه؟
پئیغمبر صلوات-الله-علیه بویوروبدور کی: «کلّ منجّمین کذّاب!» بو حدیثی من اونلارین اؤز احوالینا ایسناد ائدیرم، نه علملرینه. چۆنکی او ملعونلارین اخباری اکثر اؤوقات نتیجه باغیشلاییر، اما اؤزلری یالانچی و بدذاتدیرلار!
قیبله‌ی-عالم اونون اؤزونو چاغیرسین، بو حادثیه‌نین دفعی اۆچون اونون اؤزوندن علاج ایسته‌سین. اگر عۆذر گتیرسه، بوینونو ووردورسون.
مولّا‌باشی‌نین مۆنجّیم‌باشی ایله عداوت-سابیقه‌سی وار ایدی. بو کئیفیت اونون اۆچون چوخ یاخشی وسیله گؤروندو کی، اونون و سایر مۆنجّیملرین گور-پدرینی یاندیرسین.
الحق، مۆنجّیم‌باشی دخی گؤرونور کی، چوخ احمق ایمیش. نه لازیم اولموشدو کی، بئله وحشتلی خبری شاها وئریب بو قالماقالا سبب اولا و اؤزون دخی هلاکته سالا؟
مۆنجّیم‌باشی‌یا اواخیرده بو بحثی وارید ائدیردیلر، جاواب وئریردی کی:
- من قورخدوم کی، اگر بو خبری شاها اقدم یئتیرمه‌سم، اؤزگه مۆنجّیملر اونو یئتیررلر؛ من شاهین نظرینده خر-نادان قلمینه گئدرم، منصبدن معزول اوللام.
به‌هر صورت، شاهین مۆنجّیم‌باشیدان هامان ناموبارک خبره گؤره زهله‌سی گئتمیشدی. مولّا‌باشی‌نین تحریکی اولمامیش دا بو حالدا کمال-غئیظ اونا اۆز وئریب، خواجه مۆبارکی قایم صؤوت ایله صدا ائتدی. خواجه حاضیر اولدوقدا، بویوردو کی:
- بو ساعات فرّاش گؤندر، مۆنجّیم‌باشینی منیم حۆضوروما گتیرسین!
خواجه قاییدیب، بیر ساعاتدان سونرا مۆنجّیم‌باشی حاضیر اولدو. شاه غضبلنمیش آسلان کیمی دیزی اۆسته چؤکوب خیطاب ائتدی:
- پدرسوخته، کواکیبین آفتیندن منی قورخودارسان و علاجینی گیزلرسن؟! جلّاد!
طرفه‌العینده جلّاد-مۆهیب بئلینده خنجر، الینده طناب ایچری گیردی. بیچاره مۆنجّیم‌باشی‌نین ارواحی اوچوب باشلادی یارپاق کیمی تیتره‌مگه. شاه جلّادا بویوردو کی:
- آپار بو سگین بو ساعاتدا بوینونو وور!
سردار زامان خان اگرچی اهل-شمشیر ایدی، اما چوخ رقیق‌القلب آدام ایدی، مۆنجّیم‌باشی‌نین حالینا ترحّوم ائدیب آیاغا دوردو، عرض ائله‌دی کی:
- تصدّوقون اولوم، بو سگین بوینو وورولاندان سونرا حادثیه‌نین دفعی اۆچون کیمدن علاج سوروشاجاغیق؟ بو بنده‌ی-ذلیل، ایستیدعا ائدیرم کی، منیم ساققالیمین آغ تۆکلری حؤرمتینه اونون قتلیندن گۆذشت ائدیب، حادثیه‌نین علاجی خۆصوصوندا اوندان تدبیر سوروشاسینیز. اگر مۆوافیق-خواهیش جاواب وئرمه‌سه، او واخت مۆقصّیر و مۆستؤوجیب‌القتلدیر.
شاه جلّادا بویوردو کی:
- اونو قوی گئت!
سونرا مۆنجّیم‌باشی‌یا رۆجوع ائدیب دئدی کی:
- ملعون، بو ساعاتدا حادثیه‌نین دفعینه علاج گؤستر!
بیچاره مۆنجّیم‌باشی یامان حالدا ایدی. حادثیه‌نین دفعینه هئچ بیر علاج بیلمه‌ییردی. اما اؤلوم قورخوسوندان ایظهارینا ایقدام ائده بیلمه‌دی؛ عرض ائله‌دی کی:
- تصدّوقون اولوم. حادثیه‌نین علاجی مۆمکوندور. منه بیر ساعات مؤهلت وئرین، گئدیم «زیج-اولوغ بگه» مۆلاحیظه ائدیم، قاییدیم عرض ائله‌ییم.
«زیج-اولوغ بگ» ده هرگیز بو نؤع حادثیه‌لرین دفعی اۆچون بیر شئی مرقوم دئییل، اما مۆنجّیم‌باشی ایسته‌دی کی، بو بهانه ایله اؤزونو اوستادی مؤلانا جمالالدّینین یانینا سالسین و اوندان مشورت سوروشسون؛ چۆنکی اونو نۆجوم علمینده اؤزوندن آرتیق تجروبه‌لی بیلیردی.
شاه رۆخصت وئردی. مۆنجّیم‌باشی چؽخمامیش خواجه مۆبارک ایچری گیریب عرض ائله‌دی کی:
- مؤلانا جمال‌الدّین حۆضور-مۆبارکه مۆشرّف اولماق ایسته‌ییر.
شاه بویوردو:
- چاغیر گلسین!
مۆنجّیم‌باشی‌یا دئدی کی:
- بیر آز حۆضوردا قال!
مؤلانا اوتاغا داخیل اولوب شاها لازیمه‌ی-سیتاییش عمله گتیردی. شاهین ایشاره‌سیله اوتوروب عرض ائله‌دی کی:
- قیبله‌ی-عالم ساغ اولسون، اگرچی بو بنده پیرلیک سببیله درخانه‌دن کنار اولوب گوشگیرلیک ایختیار ائتمیشم، لاکین بو اؤوقات، یعنی نووروزدان اون بئش گۆن کئچمیش مرّیخین عقرب ایله ایقتیران ائتمه‌لریندن قیبله‌ی-عالمین ذات-مۆبارکینه احتیمالی صدمه‌ی-عۆظما اولدوغو اۆچون واجیباتدان بیلدیم کی، حۆضور-پۆرنورا شرفیاب اولوب، پیش از وقت حادثیه‌نی اعلام ائدیب، دفعینه تدبیر گؤستریم. بو خاطیره کی، مبادا بو کئیفیت جاوان مۆنجّیملرین بصیرتیندن مخفی قالا!
شاه نهایتده خوشحال اولوب بویوردو کی:
- مؤلانا، بیز ائله او خۆصوصدا گؤفتگو ائدیردیک. حادثیه معلومدور. تدبیرینی ایظهار ائدین.
مؤلانا عرض ائله‌دی کی:
- قیبله‌ی-عالم بو ایّام-نۆحوستده، یعنی نووروزدان اون بئش گۆن کئچنه‌دک اؤزونو سلطنتدن خلع ائده و تخت و تاجی تسلیم ائیلیه بیر مۆجریم و واجیب‌القتل کیمسه‌نه‌یه و اؤزو خلقین نظریندن ناپدید اولا. او صورتده کواکیبین تأثیری هامان مۆجریمین باشیندا چاتلایاجاق؛ چۆنکی او واخت ایران پادشاهی اودور.
ائله کی، حادثیه واقع اولور و او مۆجریم کی، صاحیب-تخت و تاجدیر، هلاکته یئتیشیر، او زامان قیبله‌ی-عالم ایختیفادان چؽخیب گئنه تخت و تاجا مالیک اولور و کمال-ایقبال و عافیتده سلطنت ائدر.
اما گرک خلقدن بیر کیمسه‌نه بو تدبیری بیلمیه و ظنّ ائتمیه کی، قیبله‌ی-عالم عاریتاً تخت و تاجدان ال چکیر؛ تا کی، هامان مۆجریمی کی، تخته چؽخاجاقدیر، مۆستقیلاً پادیشاه بیله‌لر و گرک حرم‌خانه خاتونلاری‌نین دا طلاقی وئریلیب کبین کاغیذلاری یؽرتیلا. سونرا اولارا تکلیف اولونا کی، عباس محمّد اوغلونا کی، دخی پادیشاه دئییل و بیر فرددیر، افراد-ناسدن دۆباره منکوهه اولوب فقر و قناعته راضی اولورلارمی؟ هر بیری‌سی کی، راضی اولسا، اونا دۆباره عباس محمّد اوغلونا نیکاح اوخونا و کبین کاغیذی یازیلا و هر بیری کی، راضی اولماسا، هامان ساعات بوراخیلا...
مۆنجّیم‌باشی مهلکه‌دن قورتاردی. شاهین بشره‌سیندن بالکلیّه قورخو اثری رفع اولدو. رنگی آغارمیش ایکن قؽرمیزیلیغا تبدیل تاپدی.
افراد-مجلیسدن مؤلانانین عقل و کمالینا آفرین صداسی سقفه بۆلند اولدو. شاه بشاشت ایله مولّا‌باشی‌یا مۆتوجّه اولوب سوال ائتدی کی:
- احکام-شرعه مۆطابیق بیر غایتده مۆجریم و واجب‌القتل کیمسه‌نه نظرده وارمی کی، سلطنتی و تخت و تاجی اونا واگوذار ائدک؟
مولّا‌باشی جاواب وئردی کی:
- پروردیگار-عالم قیبله‌ی-عالمه عؤمر-طبیعی کرامت ائتسین. بو شهر-قزوینده بیر نفر نابکار پئیدا اولوبدور کی، جمیع روی-زمینده اوندان مۆجریمتر و قتله مۆستحق بیر کیمسه‌نه تاپیلماز؛ آدینا یوسیف سرّاج دئییرلر. معلوم دئییل کی، هارادا تربیت تاپیبدیر. آنجاق بو اؤوقات شهر-قزوینده ساکین اولدوغو اۆچون اجامیر و اؤوباشدان اؤزونه مۆرید جمع ائدیب، همیشه عۆلمای-گیرامین و خۆدّام-شریعت-غرّانین ضربینه و ذمّینه زبان‌گوشادیر.
بو ملعون همیشه اؤز مۆریدلرینه صراحتاً ذیکر ائدیر کی، گویا عۆلمای-گیرام عوامه فیریب وئریرلر. مثلاً، اونون عقیده‌سیله گویا ایجتیهاد لازیم دئییل و خۆمس و ایمام مالی وئرمک خیلافدیر و گویا عۆلما فؤوت اولان مۆجتهیدین رأیینده قالماغی او جهتدن عواما جایز گؤرمورلر کی، اؤزلری‌نین بازاری رواج اولسون. و بوندان علاوه، دؤولت-علیّه‌یه دخی بحثلر وارید ائدیر، دئییر کی، کتخودادان توتموش پادشاها دک کۆلّ ارباب-مناصیب اهل-ظلمه و قُطاع‌الطریقدیرلر، مۆلک و میلّته هرگیز بونلاردان بیر منفعت عاید دئییل، همیشه اؤز هوای-نفسلری ایله بیچاره خالقی جریمه و مۆاخیزه و مۆعاقب ائدیرلر، اؤز رفتارلاریندا هئچ بیر قانون و قایدایا مۆتمسّیک دئییللر، بو گۆنه رفتار آنجاق اهل-ظۆلمون و قُطاع‌الطریقلرین عملیدیر. و دخی ذیکر ائدیرلر کی، مذهب-تناسوخه قایلدیر.
بو داعی-دوام-دؤولت-قاهیره بئله صلاح گؤرورم کی، قیبله‌ی-عالم سلطنتی و تخت و تاجی بو ملعونا تسلیم ائتسین کی، کواکیبین تأثیریندن اؤز جزاسینا یئتیشیب درک-اسفله واصیل اولسون.
افراد-مجلیس کۆلّاً بو رأیی تصدیق ائدیب قایم صؤوت ایله دئدیلر کی:
- یوسیف سرّاج پدرسوخته بالکلّیه قتله سزاوار و بلای-آسیمانی‌یه مۆستحقدیر.
شاه خوشحال اولوب بویوردو کی:
- راضی‌یام اونون هلاکینا! صاباح بو تدبیر تامام و کمال مۆجرا اولوناجاقدیر.
افراد-مجلیسی مۆرخّص ائتدی. مجلیس داغیلدی.
اولور کی، خواننده‌لر بو گۆزاریشین وۆقوعوندا شۆبهه ائدیب اونو کیذبه حمل ائده‌لر؛ بو صورتده من اولاردان توققئ* ائدیرم کی، «تاریخ-عالم-آرا»دا شاه عبّاسین جۆلوسونون یئددینجی ایلینده صادیر اولان وقایعه مۆلاحیظه ائتسینلر.
ایندی بیزه لازیمدیر کی، یوسیف سرّاجی تانیداق کی، کیمدیر؟
شخص-مزکور قزوینین قریه‌لریندن کربالایی سلیم آدلی بیر دهقانین اوغلو ایدی. چۆنکی کربالایی سلیم بیر مؤمین و مۆتّقی آدام ایدی، ایسته‌دی کی، اوغلو مولّا اولوب عۆلما سیلکینه داخیل اولسون. اونا بیناً اونو اوشاق ایکن گتیریب شهر-قزوینده مکتبه قویدو. بیر نئچه ایلدن سونرا یوسیف سرّاج کی، حد-بۆلوغا یئتیشیب، آثار-رۆشد اؤزونده مۆلاحیظه ائله‌دی، تحصیل-علم اۆچون ایصفهانا گئتدی. اورادان دخی بیر نئچه ایلدن سونرا کربلایا روانه اولوب، بؤیوک عالیملرین مجلیسینده تکمیل-عۆلومه-شۆروع ائتدی. مۆدّت-مدید، اورادا مکث ائدیب تامام عۆلوم-ایسلامیّه‌یه واقیف اولدو. چۆنکی عۆلمانین اکثر-اۆموردا تقلّوبونو مۆشاهیده ائدیردی، اونا بیناً بو صینفه نیفرت به‌هم ائدیب، ایسته‌مه‌دی کی، اؤزونو اولارین زۆمره‌سینه داخیل ائتسین.
کربلادان قاییدیب وارید اولدو همدانا؛ اوردا اوستا خلیلین یانیندا قؽرخ یاشیندا ایکن سرّاجلیق صنعتینی بیر ایل مۆدّتینده اؤیرنیب قزوینه مۆراجیعت ائتدی. زیرا کی، بو شهر پایتاخت اولدوغو اۆچون اونون صنعتی‌نین رواجی بورادا آرتیق گؤرونوردو.
قزوینه وارید اولاندان سونرا تأهول ایختیار ائدیب دۆکان آچدی، اؤز کسبی ایله اؤزونو و عیالینی ساخلاماغا مشغول اولدو.
چۆنکی بیر مرد-سلیم‌النّفس و نیکوکار ایدی، همیشه عۆلمانین و ارباب-مناصیبین حرکات-ناشاییسته‌سی اونون خاطیرینه توخونوب، اولارین ذمّیندن و ضربیندن دیلینی ساخلاماغا قادر اولا بیلمیردی. اگرچی بو نؤع جانگودازلیق اونا صادق و خئیراندیش دوستلار به‌هم ائتدی، نهایت، آخیردا بدبختلیگینه باعیث اولدو.
صاباحی گۆن شاهین بویروغو ایله گۆن‌اورتایا ایکی ساعات قالمیش تامام اعیان و اشراف و ارکان-دؤولت و عۆلما و سادات و ج‍ۆمله ارباب-مناصیب، کتخودادان توتموش وۆزرایادک دربار-شاهیده حاضیر اولوب، هر کس اؤز یئرینده دوروب کمال-سۆکوت و بی‌استحضارلیق ایله شاهین حۆضورونا مۆنتظیر ایدیلر. بو حالدا شاه باشیندا تاج و الینده جواهیر نیشان توپپوز، قولوندا جواهیر بازوبندلر، بئلینده کمر و شمشیر-مۆرصّع ظاهیر اولوب دربار اوتاغیندا کی، بیر آرشین یئردن رۆفعتلی و خالقا باخان طرفی بیلمرّه آچیق و بی‌هایلدی، تخته چؽخیب اوتوردو و اۆزون خۆضّار-دربارا توتوب خیطاب ائله‌دی:
- جماعت، ایمدی یئددینجی سنه‌دیر کی، من جناب-اقدس-الهی‌نین مشیّتی ایله سیزه پادیشاهام و بقدر-ایمکان سیزین هر بیرینیزه نوازیش و مرحمت گؤسترمیشم و سیزدن دخی چوخ راضی و خوشنودام؛ چۆنکی صفویّه اوجاغینا اولان ایرادت سببیله همیشه منه ایخلاص و صداقت گؤستریبسینیز.
ایندی بیر پارا سببلره کؤره کی، کشفینی من سیزه لازیم گؤرمورم، من مجبورام کی، سلطنتدن ال چکیب تخت و تاجی بیر کیمسه‌نه‌یه واگوذار ائدیم کی، بو رۆتبه‌یه مندن الحق و شاییسته‌دیر. هامان شخصی مولّا‌باشی و سردار زامان خان و وزیر و مۆستؤوفی و مؤلانا جمال‌الدّین و مۆنجّیم‌باشی سیزه گؤستره‌جکلر. گرک کۆلّاّ گئدیب کمال-شۆکوه و طنطنه ایله اونو گتیریب، بو تختین اۆستونده اوتوردوب، مۆستقیلاّ اؤزونوزه پادیشاه بیله‌سینیز. وای او کیمسه‌نین حالینا کی، منیم فرماییشیمدن تخلّوف ائدیب، او شخصین ایطاعتینده قۆصور گؤستره!
شاه بو سؤزلری تامام ائدیب، تاجی باشیندان گؤتوروب تختین اۆستونه قویدو و تامام لیباس-فاخیرینی سویونوب، شمشیر و کمرینی آچیب، بیر مۆندریس لیباس اینینه گئیدی و خالقا مۆتوجّه اولوب دئدی کی:
- ایندی من افراد-ناسدان بیر مرد-فقیرم: عباس محمّد اوغلو. دخی منی آختارمایین کی، گؤره بیلمزسینیز! خوداحافیظ دئییب، تختدن دۆشوب حرم‌خانایا روانه اولدو.
حۆضّار-مجلیس حئیران قالدیلار. بیلمه‌دیلر کی، بو کئیفیتی نه‌یه حمل ائتسینلر...
حرم‌خانه‌ده ج‍ۆمله حرملر شاهین فرماییشی ایله بیر اوتاغا حاضیر اولوب قۆدومونا مۆنتظیر ایدیلر. شاه مۆندریس لیباسدا هامان اوتاغا داخیل اولدو. خوبان-حرم اونو بو هئیتده گؤرنده آز قالدیلار قهقهه ائتسینلر، اما شاهین مۆهیب باخیشی و قاش-قاباغی اولارا بو حرکتدن مانع اولدو. شاه هامان ساعات خواجه مۆبارکه بویوردو کی:
- مولّا رسولو اؤزونون ایکی یولداشی ایله حۆضورا گتیر!
مولّالار دیشاریدا پیش از وقت حاضیر اولموشدولار. حۆضورا داخیل اولدوقدا شاه اوتورماغا ایشاره ائتدی. سونرا اۆزون حرملره توتوب خیطاب ائله‌دی:
- منیم عزیز همفیراشلاریم! من کمال-افسوس ایله مجبورام کی، بیر یامان خبر سیزه اعلام ائده‌م. سیزه معلوم اولسون کی، ایندی من دخی ایرانین پادیشاهی دئییلم، دخی منیم عیمارتیم و دؤولتیم یوخدور کی، سیزی زینت و زیورده و عالی‌شأن اوتاقلاردا ساخلی‌یام. من افراد-ناسدان بیر فقیر و بیچیز کیمسه‌نه‌یم. اونا بیناً لابودّم کی، سیزین طلاقینیزی وئریب جۆمله‌نیزی آزاد ائدیم کی، هر کسه مئیلینیز اولسا، اونو ایختیار ائده‌سینیز.
سونرا اۆزون مولّا رسولا توتوب بویوردو کی:
- بولارین صیغه‌ی-طلاقلارینی جاری ائیله!
مولّا رسول هامی‌سی‌نین طلاقینی یانینداکی عدلین حۆضوروندا اوخودو.
خوبان-حرم گؤردولر کی، بیر غریبه ایش اۆز وئردی، چوخ خؤوفه و ایضطیرابا دۆشدولر. هئچ کئیفیتدن حالی اولمادیقلاری اۆچون بیلمه‌دیلر کی، بو نئجه قضیّه‌دیر، ج‍ۆمله‌سی حئیران قالدی...
طلاق تامام اولدوقدا شاهین بویروغو ایله اولارین کبین کاغیذلارینی خواجه مۆبارک یؽرتدی. شاه دۆباره خوبان-حرمه مۆتجّئه اولوب دئدی کی:
- اگر سیزدن هر بیرینیز فقره و قناعته راضی اولوب، منی، یعنی عباس محمّد اوغلونو ارلیگه قبول ائدیرسه، تزه‌دن بو عیبارت ایله اونا صیغه‌ی-نیکاح اوخوتدورّام.
حرملرین کۆلّی‌سی تزه‌دن راضی اولدولار کی، شاها منکوحه اولسونلار، چۆنکی شاه چوخ جاوان و گؤیچک اوغلان ایدی و بیر ده حرملر بو امری ظارافات کیمی بیر شئی قیاس ائدیردیلر و هرگیز عقیللرینه چاتمیردی کی، شاه عباس غفلتاً بیر عباس محمّد اوغلو اولا. اما اولارین ج‍ۆمله‌سیندن ایکی نفر دیلبر-خوبرو کی، خیلاف-رضالاری ایله شاهین حرم‌خانه‌سینه دۆشموشدولر، غایت شرم ایله و آهسته سسله عرض ائتدیلر کی:
- بیز پادیشاها منکوحه اولموشدوق و اؤز بختیمیزدن و درجه‌میزدن چوخ خوشنود ایدیک؛ ایندی کی، بو بختورلیک محروم اولدوق عباس محمّد اوغلونا اره گئتمگی قبول ائتمیریک.
همان ساعات بو ایکی نفر مۆرخّص اولوندو. اولارین بیری‌سی گۆرجو قؽزی ایدی کی، گۆرجوستان والی‌سی شاها پئشکش گؤندرمیشدی؛ هامان گۆنون صاباحی‌سی اؤز عمی‌سی اوغلو ایله تامام جواهیراتین و ملبوساتین گؤتوروب، زیاده پول ایله وطنینه مۆراجیعت ائتدی.
گۆرجوستاندا اونون نقلینه باور ائتمه‌ییب بئله فرض ائدیردیلر کی، گویا او قاچیبدیر و ایسته‌ییردیلر کی، اونو گئری قایتارسینلار. اما بیلمیرم کی، نه امر واقع اولدو کی، اونو اونوتدولار و بو قؽز بیر جاوان گۆرجویه اره گئدیب آخیر عؤمرونه‌دک گۆرجوستاندا قالدی.
او بیری‌سی دیلبر قزوین اهلیندن بیر تاجیرین قؽزی و بیر جاوان و خوشرو اوغلانا نامزد ایدی. خوبرو اولماق اۆچون غفلتاً شاهین دللاللاری‌نین چوغولچولوغو ایله آتاسیندان مۆطالیبه اولونوب شاهین حرم‌خانه‌سینه داخیل اولموشدو؛ ذیکر اولونان کئیفیتی اؤز آرزوسونا یئتیشمگه وسیله بیلیب آتاسی ائوینه قاییتدی و نامز‌دینه واصیل اولدو.
سایر حرملرین نیکاحی مۆجدّداً عباس محمّد اوغلونا اوخونوب خواجه مۆبارکه امر اولوندو کو، ج‍ۆمله‌سینی هامان ساعات قزوینین آلتینجی کۆچه‌سینین باشیندا مۆعیّن اولونان بیر ائوه پیاده گؤتوروب یئتیرسین، اؤزو دربار-شاهییه قاییتسین. سونرا عباس محمّد اوغلو حرم‌خانه‌دن چؽخیب اوزاقلاشدی، ناپدید اولدو.
یوسیف سرّاجین دۆکانی شاه مسجیدی‌نین مئیدانی‌نین مشریق سمتینده واقع ایدی. گۆن‌اورتادان ایکی ساعات کئچمیشدی. یوسیف سرّاج فریضه‌ی-ظؤهرو ادا ائدیب، اوتوروب، الینده بیر جیلووو تیکیب تامام ائدیردی، چۆنکی مۆشتری تاپشیرمیشدی کی، گرک او گۆن حاضیر اولا. یانیندا دوستلاریندان ایکی نفر دخی وار ایدی کی، اونون صؤحبتینه قولاق آسیردیلار. یوسیف سرّاج باهالیقدان شیکایت ائدیردی کی، بیچاره فقیر کسلر هامان ایل چوخ ایضطیرارا دۆشموشدولر؛ چۆنکی کئچن ایل نهایتده قوراقلیق اولماق سببیله و قزوینین اطرافیندا سویون قیلّتی جهتیله اکثر-محصولات یانیب عمله گلمه‌میشدی. بو کئیفیت باهالیغا باعیث اولموشدو. یوسیف سرّاج دئییردی:
- تعجّوب ائدیرم بو دؤولتدن کی، قزوینه سو چؽخارماق اۆچون هزار گۆنه ایستیطاعت و قۆدرتی وار، اما بئله غفلتده‌دیر کی، اصلا بو امره مۆلتفیت اولماییب اؤز رعایاسی‌نین حالینا و پایتختی‌نین رؤونقینه توجّؤه ائتمیر.
بو حالدا مئیدانین مغریب سمتیندن بولوت کیمی توز قالخدی یوسیف سرّاج اینه‌سی الینده باشین یوخاری قووزادی، گؤردو کی، بیر اساس پئیدا اولدو و اصلا خیالیندان کئچیرمه‌دی کی، بو اساس و تداروک اونون اۆچوندور.
قاباقدا اون ایکی شاتیر قؽوریق گئیینمیش، چهارگوشه بؤرک باشلاریندا، اونلارین دالیسینجا اون ایکی علمدار الوان، عَلَملر اللرینده، سونرا دسته‌ی-پیشخیدمتان کی، بیری‌سی‌نین باشیندا بیر مجمعی وار ایدی. دسته‌ی-فرّاش، اللرینده آغاج، اونلارین عقبینده میرآخور، یئدگینده بیر تۆرکمن آتی: جواهیر نیشان یهر و اسباب اۆستونده، مۆرصّع رخت باشیندا، میروارید سینه‌بند دؤشونده، زۆمرود قوتاز بوینوندا.
بونلاردان سونرا مولّا‌باشی و سردار زامان خان، وزیر و مؤستؤوفی و مؤلانا جمال‌الدّین و مۆنجّیم‌باشی، عۆلمای-گیرام و سادات-عۆظام و سایر اعیان و اشراف و ارباب-مناصیب و بیر دسته پیادا و بیر دسته آتلی کمال-شۆکوه و آرام ایله گلیردیلر.
ائله کی، یوسیف سرّاجین دۆکانینا برابر اولدولار، هامی‌سی دایاندی، مولّا‌باشی و سردار ایره‌لی دوروب، یوسیف سرّاجا کۆرنوش ائتدیلر. یوسیف سرّاج آیاغا دوروب تواضؤع ائله‌دی، اما غایت تعجّوبده. سونرا مولّا‌باشی تکلّومه گلیب دئدی:
- قضانین تقدیریندن، اوستا یوسیف، بو گۆن سن بیزیم پادیشاهیمیزسان. ایرانین سلطنت تختی بو حالدا شاه عبّاسین وۆجودوندان خالیدیر. بیزلری سرفراز و خوشبخت ائله‌یین، دربار-شاهییه تشریف‌فرما اولون کی، جۆلوس-هۆمایون واقع اولسون.
یوسیف سرّاج کمال-تحیّوره دۆشوب هئچ بیلمه‌دی کی، بو نه واقیعه‌دیر. اونون قاباغیندا تامام ارکان-دؤولت دورموشدولار. بو سؤزلری اونا مولّا‌باشی دئییردی کی، ایراندا بیر متین کیمسه‌نه حساب اولونوردو. اما کئیفیت بیر مرتبه‌ده غریب ایدی کی، یوسیف سرّاج اونون دوغرو اولماغینا، باووجودی کی، گؤزو ایله گؤروردو، هرگیز اعتیبار ائده بیلمیردی. عاقیبت مقام-جوابا گلیب دئدی:
- منیم مخدوموم مولّا‌باشی، من جنابینیزی ایراندا متین آداملاردان حساب ائدیرم، بیلمیرم کی، آیا دلی اولوبسونوز، یا بنگ آتیبسینیز کی، بو قبیل سؤزلری منیم اۆزومه دئییرسینیز. من بیر فقیر سرّاج بابایام. من هارا، تخت و تاج هارا؟
والله، من آنلایا بیلمیرم کی، سیزین بو حرکتینیزی نه‌یه حمل ائده‌م... مات و حئیران قالمیشام. توقّع-چاکرانه ائدیرم کی، منه ساتاشمایاسینیز!
سردار زامان خان سؤزه شۆروع ائله‌دی:
- اوستا یوسیف، سن بو ساعاتدا قیبله‌ی-عالمسن و بیز ج‍ۆمله‌میز سنین قولون و سگ-آسیتانه‌ن واریق! سنه چاکرانه بیزدن توقّع ائتمک مۆناسیب دئییل، سن خۆسرووانه فرماییش ائتمگه شاییسته‌سن! بیز نه دلی اولموشوق و نه بنگ آتمیشیق، ج‍ۆمله‌میز عقل-سلیم و شۆعور-کامیلده واریق، اما حضرت-باری‌نین تقدیرینه تدبیل یوخدور. بو گۆن کۆلّ-ایران مۆلکونده سنین سلطنتین مۆسلّمدیر.
مولّا‌باشی‌نین قوولونا گؤره دربار-شهی‌یه تشریف-فرما اولون کی، جۆلوس-هۆمایون واقع اولسون.
سونرا اۆزون دؤرد نفر حاضیردا اولان پیشخیدمتلره توتوب دئدی کی:
- خلعت-شاهانه‌نی گتیرین، قیبله‌ی-عالمی گئییندیرین!
پیشخیدمتلر اللرینده مجمعی ایله کی، ایچینده خلعت-شاهانه قویولموشدو، دۆکانا آیاق باسدیلار، مجمعی‌نی یئره قویوب شۆروع ائتدیلر. یوسیف سرّاجین کؤهنه پالتارینی سویوندورماغا و خلعت-شاهانه‌نی اونا گئیدیرمگه.
مۆخالیفت بیر یانا چاتمازدی. یوسیف سرّاج مقام-تسلیمده دوردو کی، عۆقلا اؤز خواهیشلرینی عمله گتیرسینلر. ائله کی، لیباس گئیینمک تامام اولدو، میرآخور مۆرصّع تختلی آتی قاباغا چکدی. یوسیف سرّاجی میندیردیلر آتا، اساس قرار-سابیق اۆزره دربار-شاهییه روانه اولدو. فرّاشدارین کۆچه‌لرده «بروید! بروید!» سسی هر دقیقه‌ده عرشه دایاندی. تامام اهل-قزوین ذۆکوراً و اۆناثاً، صغیراً و کبیراً پنجره‌لره و داملار اۆستونه چؽخیب نظاره‌یه مشغول اولدولار و کئیفیتدن مۆخبیر اولمادیقلاری اۆچون ج‍ۆمله‌سی حئیرتده قالدی.
دربار-شاهی‌نین قاپی‌سیندا فرّاشلار یوسیف سرّاجی آتدان دۆشوردولر. مولّا‌باشی و سردار زامان خان قولوندان یاپیشیب کمال-تعظیم ایله عیمارتین اوتاغینا داخیل ائتدیلر و سلطنت تختی‌نین اۆستونده اوتوردولار. ارکان-دؤولت، عۆلما و سادات، اعیان و اشراف و ارباب-مناصیب اوتاغین قاباغیندا صف چکیب ال-ال اۆسته دوردولار. مولّا‌باشی دوعا اوخویوب تاج-سلطنتی قویدو یوسیف سرّاجین باشینا، شمشیر و کمر-مۆرصّعینی باغلادی بئلینه، جواهیر بازوبندلری آسدی قوللاریندان، مۆکلّل توپپوزو وئردی الینه، گئنه بیر دوعا اوخویوب، اۆزون خلقه توتوب دئدی:
- مۆبارکباد ائدین!
مۆبارکباد صداسی خالقدان آسیمانه بۆلند اولدو و بارگاهین عیمارتلریندن عکسی تکرار تاپدی. کرّنای-شادیانه باشلاندی چالینماغا. بو حالدا سرای-شاهیدن گؤیه بیر فیشنگ بوراخدیلار. بو علامته گؤره شهردن خاریج قلعه توپلاریندان یۆز اون تیر شنلیک توپو آتدیلار.
اگرچی سعدی و حافیظدن سونرا ایراندا شعر غایتده تنزّوله دۆشوب شۆعرانین اشعاری کۆلّاً بی‌مضمون و محض پول لفّاظلیق اولموشدو. اما گئنه الحمدلله او حالدا بیر نئچه نفر صاحیب-جؤوهر شاعیر پئیدا اولدو کی، بداهتاً جۆلوس-هۆمایون اۆچون قصاید-غرّا اینشا ائدیب، یوسیف شاهین تخته چؽخماغینی تعریف و اؤزونو حیکمتده - سلیمانا، سخاوتده - حاتمه، شۆجاعتده - رۆستمه، قۆدرتده - قضا و قدره تشبیه ائله‌ییب نظردن کئچیردیلر و تاریخ-جۆلوسونو نۆکته‌سنجان-قزوین بئله تاپدیلار:
«شاه خوبان نبود یوسف ما،
لیک او شاه ملک ایران شد».
ائله کی، بو اعمال تامام اولدو، مولّا‌باشی خالقا اعلان ائتدی کی:
- مۆرخّصسینیز!
هامی دربار-شاهیدن چؽخدی، آنجاق یوسیف شاه قالدی تختین اۆستونده، قاباغیندا خواجه مۆبارک، باشقا بیر نئچه خواجه ایله و عظیم بگ پیشخیدمت‌باشی و بیر نئچه پیشخیدمت و اوتاقدان دیشره فرّاشلار.
یوسیف شاه تحیّور عالمینده فیکره پیچیده اولدو. بیر نئچه دقیقه‌دن سونرا خواجه مۆبارکه اۆزون توتوب سوروشدو:
- سیز کیمسینیز؟
خواجه مۆبارک جاواب وئردی کی:
- بیز سیزین چاکران-مۆخلیصینیز: خواجگان-حرمیک، من بولارین بؤیوگو و بولار دا منیم زیردستلریمدیرلر.
سونرا پیشخیدمتلره اۆزون چئویریب سوروشدو کی:
- سیز کیمسینیز؟
عظیم بگ پیشخیدمت‌باشی جاواب وئردی کی:
- بیز سیزین کمینه نؤکرلرینیز: پیشخیدمتلریک، من بولارین رییسی‌یم، بولار دا منه تابعدیرلر.
یوسیف شاه سوروشدو کی:
- بس او دیشقاریدا گؤروکنلر کیمدیر؟
عظیم بگ جاواب وئردی کی:
- اولار دا فیرقه‌ی-فرّاشدیر کی، همیشه خیدمت اۆچون کمربسته‌دیرلر.
یوسیف شاه بویوردو کی:
- سیز دخی چؤله چؽخین. خواجه مۆبارک، سنین زیردستلرین ده چؤله چؽخسینلار، سن قال!
ائله کی، هامی‌سی غاییب اولدو، یوسیف شاه خواجه مۆبارکی یانینا چاغیریب دئدی کی:
- سنین بشرندن من گؤرورم کی، سن گرک یاخشی آدام اولاسان. سن الله، منه سؤیله گؤروم کی، بو قضیّه‌یه سبب نه‌دیر؟ چۆنکی سن همیشه شاه عبّاسین اندرونوندا اولوبسان، مۆمکون دئییل کی، بو قضیّه سنه معلوم اولماسین.
خواجه مۆبارک واقعاً چوخ صاف و صادق آدام ایدی. فیکیر ائتدی کی، قیبله‌ی-عالمین سوالیندا حقیقتی گیزلتمک جاییز دئییل. چۆنکی همیشه شاه عباس اوتوران اوتاغین قاپی‌سی‌نین دالیندا دوروردو کی، چاغیریلان ساعات خیدمت اۆچون حاضیر اولسون، اونا بیناً، کئچن گۆنده واقع اولان گۆزاریشی و ارکان-مشورتین گؤفتگوسونو تامام ائشیتمیشدی، احوالاتدان خبردار ایدی. قضیّه‌نی ایبتیدادان اینتیهایه‌دن یوسیف شاها نقل ائتدی.
یوسیف شاه سوروشدو کی:
- بس شاه عباس هارادادیر؟
خواجه مۆبارک جاواب وئردی کی:
- بیر گدا لیباسی ایله مۆلبّس اولوب ناپدید اولدو. معلوم دئییل کی، هارادادیر.
یوسیف شاه عاقیل آدام ایدی. کواکیبدن اونون هرگیز قورخوسو یوخ ایدی. آنجاق بو نؤع غئیر-مۆتعارف طریق ایله ترقّی ائتمک اونون اۆرگینه بیر وحشت و قورخو سالیردی. نهایت، بیر بئله جماعتین وۆجودو ایله سلطنتدن اؤزونو کنار توتماغا اصلا چاره گؤرمه‌دی. ناچار اۆمور-سلطنتین ایجراسینا ایقدام ائتدی. ایبتیدا فرّاش‌باشی اسد بگی احضار ائله‌دی؛ بویوردو کی:
- بو ساعاتدا اون ایکی فرّاش اؤزونله گؤتوررسن، گئدرسن مولّا‌باشی آخوند صمدی و سردار زامان خانی و وزیر میرزه مؤحسونو و مۆستؤوفی میرزه یحیی‌نی و مۆنجّیم‌باشی صدرالدینی و مؤلانا جمال‌الدّینی توتارسان، آپارارسان سالارسان ارکده اولان زیندانا، قاییدارسان گلرسن، انجام-فرماییشی منه عرض ائلرسن!
اسد بگ باش ووروب روانه اولدو. سونرا یوسیف شاه پیشخیدمت‌باشی عظیم بگی احضار ائدیب بویوردو کی:
- تاپشیر، منه شام حاضیر ائتسینلر کی، بو گۆن بیر زاد یئمه‌میشم.
پیشخیدمت‌باشی عرض ائله‌دی کی:
- تاپشیرمیشام، آشپازلار شام اۆچون طعام حاضیر ائتمگه مشغولدورلار.
شاه بویوردو کی:
- بس سن و خواجه مۆبارک گلین اوتاقلاری و حرم‌خانه‌نی منه بیر-بیر گؤسترین و معلوم ائدین کی، منیم ایستیراحت اوتاغیم هانسیدیر.
پیشخیدمت‌باشی و خواجه مۆبارک دۆشدولر قاباغا، بیر-بیر اندرون اوتاقلارینی گؤسترمگه شۆروع ائتدیلر.
اوّلینجی اوتاقدا الوان فرشلر دؤشنیب، غریبه گۆل و گیاه ایله و قوش شکیللری ایله دیواری و سقفی مۆنقّش اولموشدو.
ایکینجی اوتاقدا هابئله فرشلر دؤشنمیشدی و دیوارلاریندا صفویّه نسلیندن وفات ائدن پادشاهلارین و نامدار شاهزاده‌لرین تصویری چکیلمیشدی.
اۆچونجو اوتاغین دیوارلاریندا ایرانین سایر سیلسیله‌دن اولان پادشاهلاری‌نین تیمثالی نقش اولونموشدو.
دؤردونجو اوتاغین دیوارلاریندا شاهنامه‌ده یازیلان ایرانین قدیم پهلیوانلاری‌نین و مازندران دیولری‌نین صورتی یازیلمیشدی کی، بیر-بیرلریله جنگ ائدیردیلر. دیولر بوینوزلو و قویروقلو چکیلمیشدی.
بئشینجی اوتاغین دیوارلاریندا شاه ایسماعیل صفوی ایله سایرلرین مابئینینده واقع اولان جنگلرین صورتی رقم اولونموشدو.
حرم‌خانه اوتاقلاری‌نین ج‍ۆمله‌سی‌نین دیوارلاریندا قؽز، اوغلان شکلی یازیلمیشدی کی، اوغلانلار قؽزلارا گۆل دسته‌سی تعاروف ائدیردیلر و قؽزلار اوغلانلارا پیاله وئریردیلر و هر اوتاقدا رخت-خواب حاضیر ایدی.
یوسیف شاه حرم‌خانه اوتاقلاری‌نین بیری‌سینی اؤزونون ایستیراحتی اۆچون مۆقرّر ائدیب خواجه مۆبارکدن سوروشدو کی:
- حرملرین زینت اوتاغی هانسیدیر؟
خواجه مۆبارک عرض ائله‌دی کی:
- او باشداکی اوتاقدیر. اما آغزی قؽفیللیدیر. آچاری صاندیقدار آغا حسنده‌دیر.
شاهین بویروغو ایله پیشخیدمت‌باشی هامان ساعات صاندیقلاری حاضیر ائتدی. زینت اوتاغی‌نین قاپی‌سینی آچدیلار، شاها گؤستردیلر: بیر بؤیوک اوتاق ایدی؛ ایچینده هر طرفدن صاندیقلار دۆزولموش. صاندیقلارین قاپاغینی گؤتوردولر، غریبه-غریبه زینت و زیورلری شاها گؤستردیلر؛ او ج‍ۆمله‌دن گیرانباها کیشمیر شاللاری، لطیف اۆناث لیباسلاری، پاکیزه ایپک پارچالاری، جواهیراتدان قایریلمیش گۆللر و گوشواره‌لر و اۆزوکلر و مۆمتاز میرواریددن بویون‌باغیلار ایدی.
یوسیف شاهین اۆچ قؽزی وار ایدی. بؤیوگو اون دؤرد یاشیندا، اورتانجی‌سی اون ایکی یاشیندا، کیچیگی سککیز یاشیندا و ایکی اوغلو وار ایدی: آلتی یاشیندا و دؤرد یاشیندا.
قؽزلاری‌نین هر بیرینه بیر گۆل و بیر جۆت گوشواره و بیر اۆزوک و بیر بویون‌باغی و بیر دست لیباس و بیر رضایی شال و عؤورتینه بیر دست لیباس و بیر رضایی شال آییردی؛ خواجه مۆبارکه تسلیم ائتدی، بویوردو کی:
- بونلاری آپارارسان قزوینین ایکینجی کۆچه‌سینده منیم قدیمی ائویمده عؤورتیمه یئتیررسن. دئیرسن کی: منیم جهتیمدن اندیشه ائتمه‌سین، صاباح اوغلانلاریمی حۆضورا گؤندرسین.
خواجه مۆبارک شئیلری ایکی نفر فرّاشا گؤتوروب گئتدی.
بو واخت گۆن غۆروب ائتدی. پیشخیدمت‌باشی‌نین تکلیفی ایله شاه قاییتدی اوّلینجی اوتاغا. قؽزیل شامعدانلار یانمیشدی. سۆفره دؤشنمیشدی. شاه اوّل وۆضوع ائدیب شام و خۆفتن نامازینی ادا ائتدی. سونرا سۆفره اۆستونده اوتوردو. پیشخیدمتلر رنگارنگ طعاملار حاضیر ائتدیلر. شاه یئدی، دویدو، سۆفره یؽغیلدی. آفتابا-لگن گلدی، شاه الین یودو. قهوه گتیردیلر، ایچدی. قلیان وئردیلر، چکدی.
بو حالدا فرّاش‌باشی اسد بگ داخیل اولوب فرماییشی بیتیردیگینی عرض ائتدی. شاه بویوردو کی:
- چوخ یاخشی، مۆرخّصسن!
سونرا خواجه مۆبارک قاییدیب شئیلری یئتیرمگینی عرض ائله‌دی و دئدی کی:
- شاهین عؤورتی و قؽزلاری گؤندریلن تؤحفه‌لردن غایتده وجد ائتدیلر. نه‌اینکی اونون جهتیندن اندیشه ائتمیرلر، بلکه بو قضیه‌ی-مۆترقیبادن چوخ سئوینیرلر و شادلیقدان توللانیب-دۆشورلر.
شاه عؤورت-اوشاغی طرفیندن خاطیرجمع اولدو.
خواجه مۆبارکدن و پیشخیدمت‌باشیدان بیر پارا احوالات سوروشدو. گئجه‌دن دؤرد ساعات کئچدی. آیاغا دوروب خوابگاهینا گلدی؛ رخت-خوابینی سالدیلار.
پیشخیدمت‌باشی‌یا بویوردو کی:
- قاراوول مۆوکّیللرینه تاپشیر: قرار-سابیق اۆزره هر یئرده قاراوول قویسونلار.
سونرا رخت-خوابینا گیریب یاتدی. پیشخیدمت‌باشی و خواجه مۆبارک چؽخدیلار، هر بیری‌سی اؤز مقامینا گئتدی.
صاباحی گۆن یوسیف شاه سلام اوتاغینا تشریف گتیریب مولّا رمضانی و قوربان بگی و میرزه جلیلی و میرزه ذکینی کی، اونون دوستلاریندان ایدیلر و شاهین اولارا هر خۆصوصدا وۆثوقو وار ایدی، احضار ائله‌دی، منصب-موللاباشلیغی وئردی مولّا رمضانا، سردارلیغی حواله ائله‌دی قوربان بگه، خانلیق لقبیله وزارتی تاپشیردی میرزه جلیله، مۆستؤوفیلیگی میرزه ذکی‌یه، مۆنجّیم‌باشیلیق منصبینی بیلمرّه متروک ائتدی کی، دؤولته و میلّته ضرردن باشقا بیر فایداسی یوخ ایدی. بویوردو تامام ویلایت حاکیملرینه اعلامنامه و حؤکم-موکّد گؤندریلسین کی، بو گۆندن سونرا هرگیز جۆرأت ائتمه‌سینلر کی، بیدون-تجویز-شرع-شریف بیر مۆسلمانی مؤورید-مۆاخیذه‌یه گتیرسینلر و باجارماسینلار کی، محض هوای-نفسلری ایله بیر کسی جریمه ائده‌لر و یا قتله گتیره‌لر و یا بورون-قولاغین کسه‌لر، گؤزون چؽخاردالار و حؤکمدن علاوه هر ویلایته مؤعتمید باخیجیلار تعیین اولدو کی، گئدیب ویلایتلرین احوالاتیندان و خالقین حواییجیندن خبردار اولوب، گلیب عرض ائتسینلر.
یوسیف شاه بو باخیجیلاری حۆضورا ایسته‌ییب دئدی کی:
- حاکیم-ویلایتلره منیم طرفیمدن اعلام ائدرسینیز کی، الله‌دان قورخسونلار، ناحق ایش توتماسینلار، خالقی تالاییب داغیتماسینلار، رۆشوت آلماسینلار؛ یقین بیلسینلر کی، بو نؤع حرکت آخیردا اولارین اؤزلری‌نین بدبختلیگینه و هلاکتینه باعیث اولور.
اولار مۆکرّر مۆشاهیده ائدیبلر کی، بو نؤع رفتار ایله دؤولت جمع ائدن کسلر آخیردا باش وئریبلر و یا کمال-بدبختلیگه و ذیلّته و مسکنته دۆشوبلر. ایراندا بو نؤع ایله جمع اولونان دؤولتین هرگیز هئچ بیر خانداندا داوامی اولماییبدیر. هانی دامغانلی جعفر خانین کۆرورلاری؟ هانی سلیم خان قاراگؤزلونون دؤولتی؟ هانی شیرازلی میرزه ناغی‌نین املاکی؟ پادیشاهان-ایران همیشه وقتا کی، بیر صاحیب-منصبی مۆلاحیظه ائدیرلر کی، پول جمع ائدیب، ثروته چاتیبدیر، هامان ساعات بیر بهانه ایله اونو مقام-مۆاخیذه‌یه گتیریرلر، هر نه واریدیر الیندن آلیرلار، اؤزون هلاک ائدیرلر و یا ذیلّته و مسکنته سالیرلار.
بو امرده حاکیم-ویلایتلر شبیهدیرلر زلیلره کی، قان سوروب شیشدیکده، صاحیبی اولاری سؽخار، تامام سوردوقلاری قانی قوسارلار. کیمی‌سی بو جهتدن اؤلور و کیمی‌سی ضعیف و لاغر اولور. فأمّا اگر حاکیملر نیک‌نفس اولوب و اؤز حلال ریزقلرینه قانع اولالار، همیشه اؤز درجه‌لرینده باقی و خالق نظرینده مۆعزّز و سلاطین نیتینده مۆکرّم اولاجاقلار و گۆن‌به‌گون رۆتبه‌لری ایزدیاد به‌هم ائده‌جک.
بو سؤزلری تلقین ائدندن سونرا شاه باخیجیلاری بوراخدی. سونرا بویوردو خیراج مبلغی مؤعتدیل میقداره‌دک تخفیف تاپسین و امر ائتدی کی، هر یئرده یوللار تعمیر اولونسون و لازیم مقاملاردا و منزیللرده کؤرپولر و کاروانسارالار تیکیلسین و هر ویلایتده شفاخانه‌لر قایریلسین و مدرسه‌لر آچیلسین و سوسوز یئرلره سو چؽخاریلسین، دوللارا و یئتیملره و شیللره و کورلارا ایعانت و حیمایت گؤستریلسین و ویلایتلرده هر بی‌سروپا اؤز‌باشینا اؤزونو عۆلما سیلکینه داخیل ائتمه‌سین، بو خۆصوصدا مولّا‌باشیدان ایجازت ایسته‌سینلر و صینف-عۆلما هر یئرده خالقین احتیاجینا کیفایت ائدن میقداردان زیاده اولماسین و کۆلّ-عۆلمایا گۆذران کیفافینجا خزینه‌ی-آمیره‌دن وظیفه قرارداد ائتدی کی، سلطنته مؤحتاج اولوب ارباب-مناصیبی خیدمت-شاهیده اهل-ظلمه خیطاب ائتمه‌سینلر و امر-مۆرافیعه‌نی کی، سلطنتین عۆمده لوازیماتیندادیر، عۆلمانین الیندن آلیب ارباب-مناصیبین صۆلحاسینا واگوذار ائله‌دی کی، میلّت مۆرافیعه جهتیندن اؤزلرینی عۆلمایا مؤحتاج گؤروب آنجاق اولاری مرجع بیلمه‌سینلر و سلطنتدن اوزاق دۆشمه‌سینلر و بویوردو کی: وۆجوه-برّ هر یئرده صۆلحادان دؤرد نفره مۆنتقیل اولوب ویلایاتین فۆقراسینا دفتر اۆزو ایله صرف اولونسون و حسابی دیوانا گؤستریلسین؛ تا کی، فۆقرانین بعضی وۆجوه-برّدن بهریاب اولوب، بعضی‌سی محروم قالماسین و امر ائتدی کی، خۆمس و ایمام مالی وئریلمه‌سین تا اؤولاد-رسول-علیه‌السلام ذیلّت-سوالدان آزاد اولوب سایر خالق کیمی اؤز کسبلری ایله وجه-معیشت تحصیل ائتسینلر.
بو خۆصوصدا مؤعتبر عۆلما یوسیف شاها کۆتوب-فیقهدن فیتوالار چؽخاردیب گؤستردیلر. و ویلایتلره اعلامنامه‌لر گؤندردی کی، بوندان سونرا بیر کیمسه‌نه جۆرأت ائتمه‌سین کی، شاها و اۆمنای-دؤولته و چاکران-درگاها پئشکش وئرسین و پاینداز سالسین و هئچ کس پئشکش واسیطه‌سیله حؤکومت تاپماغی تمنّا ائتمه‌سین، آنجاق اؤز ایخلاصینی و حۆسن-خیدمتینی، بو مطلبین تحصیلینه وسیله بیلسین و مالیات-دیوانی هر ویلایتده امین شخصلره تسلیم اولونوب خزینه ایسمیله هر یئرده دورسون و مصاریف-سلطنت دفتری اۆزیله تعیین تاپیب لازیم اولان اؤوقاتدا هر یئرین خزینه‌سینه حواله اولونسون و رعایا بالکلّیه حوالجات-مصاریفه‌دن آسوده‌حال قالسینلار. و دخی مداخیل-سلطنتین ایزد‌یادی اۆچون قرار قویدو کی، تاجیرلر و بیگ‌زاده‌لر و خانزاده‌لر و شاهزاده‌لر، حتی عۆلما و سادات و سایر صینفی خالق مداخیلی املاکدان شهرلرده اوندان بیر، دهاتدا ایگیرمیدن بیر خزینه‌یه وئرسینلر و قوشون خالقی‌نین و اهل-خیدمتین مواجیبی اصلا لاووصول قالماسین کی، سلطنتین نقصیدیر؛ بلکه همیشه ویلایت خزینه‌لریندن بلاتاخیر مۆجرا اولونسون. و بئیع و شرا اولونان املاکین قیمتیندن دخی خزینه‌نین نفعی اۆچون تۆمنه بئش شاهی وضع اولونسون و قایده‌ی-بئیع و شرا ترک اولسون کی، تنخواه صاحیبلری بو قایدانین وۆجودو ایله رهن آلیب بورج وئرمگه مایل اولمادیقلاری اۆچون ارباب-حوایجی مۆضطر ائدیرلر کی، مۆلک و ماللارینی عدنا قیمته بیع-شرا ائتسینلر، بو اۆمید ایله کی، وعده باشیندا ارباب-حوائج مۆلک و ماللاری‌نین ایستیردادیندان عاجیز اولاجاقلار.
چۆن یوسیف شاه بیلیردی کی، میرآخور یای فصلی پادشاهلیق آتلاری یایلاغا آپاریب بسله‌مک بهانه‌سی ایله اطراف خالقینا چوخ اذیت و جفالار یئتیریردی و اولاری چاپیردی، تالاییردی و امیر-توپخانه توپچولارین ج‍ۆمله‌سینه خزینه‌دن مواجیب گؤتوروب هئچ بیری‌سینه بیر حبّه وئرمیردی و خزینه‌دار پادشاهلیق پولون ایچینه چوخ قلپ پول قاتیب خالقا داغیدیردی و قزوین بیگلربگی‌سی خالقدان حدسیز رۆشوت آلیردی و داروغه دؤولتلیلره فۆقرانین مۆقابیلینده اۆز گؤروردو، کتخودالار قزوینین کۆچه‌لرینی ناتمیز ساخلاییردیلار، ج‍ۆمله‌سینی معزول ائدیب، یئرلرینه اؤزونه معروف اولان شاییسته آداملار تعیین بویوردو.
مولّا‌باشی آخوند صمد ارکین زیندانیندا زیندانباندان ائشیتدی کی، اونون منصبینی همچئشمی مولّا رمضانا وئریبلر، غۆصّه‌سیندن فیجعتاً هلاک اولدو.
یوسیف شاه دخی امر ائتدی کی، قزوینین کۆچه‌لری گئنلسین و ایچینده هر یئرده ظاهیر اولان قویولار اؤرتولسون کی، گلیب-گئدنلر اولارا دۆشمکدن محفوظ اولسونلار و خالقین عرضینه قولاق آسماغا و دادینا یئتیشمگه قایدا و قرار قویدو و بویوردو کی: قزوینین فۆقراسینا باهالیق جهتیله پادشاهلیق آنباریندان بوغدا وئریلسین و صاحیب-وۆقوف آداملاردان و ماهیر کنکانلاردان بیر مجلیس-مشورت برپا اولوب قزوینه سو چؽخارماق اۆچون گؤفتگو اولونسون و تبدیر و دستورالعمل تحریر اولونوب نظره یئتیشسین.
بو واختا قوللاند طایفه‌سیندن بیر پاراسی فارس خلیجی‌نین قۆربونده بیر محلده سۆکنا ائتمیشدیلر. بو گۆنلرده اورادان بیر ائلچی عمله‌سی ایله قزوینه وارید اولدو کی، ایران دؤولتی ایله مابئینلرده تیجارت اۆچون شۆروط باغلاسینلار. ائلچینی عمله‌سی ایله یوسیف شاهین حۆضورونا یئتیردیلر.
اونون نوازیشاتیندان و عقل و فراستیندن و قاعده‌ی-جاهاندارلیغیندان ائلچی و عمله‌سی وجد ائتدیلر. بالکلّیه مراملارینا نایل اولوب تۆحف و هدایا ایله مۆرخّص اولدولار و کمال-ریضامندلیکده مۆعاویدت ائله‌دیلر.
یوسیف شاهین جۆلوسوندان بیر هفته کئچدی. هر گۆن اونون حسناتیندان و عدالتیندن نؤع-نؤع علامتلر خالقا ظاهیر اولوردو. ایران اۆچون ایّام-فیروزلوق، ایّام-سعادت و ایقبال اۆز وئردی. لاکین چه‌فایدا، بنی-نؤع-بشر هئچ واخت یاخشی گۆنه دؤنمز. بیزیم بابامیز آدمه و آنامیز حوّایا جنّتده نه اسکیک ایدی کی، گئنه الله‌ین امرینی سؽندیردیلار و جنّتدن قووولدولار؟ اینسان بئله‌دیر!
اهل-قزوین هر گۆن قلعه قاپیلاریندان آدام شاققاللارینی آسیلمیش گؤرمه‌دیلر و شاه مئیدانیندا جلّادلارین آدام شاققالاماقلارینی و داردان آسماقلارینی و گؤز چؽخارماقلارینی مۆشاهیده ائتمه‌دیلر. بو کئیفیت اولارا خئیلی غریب گؤروندو. اوّل دئدیلر کی:
«گؤرونور بو تزه پادشاه چوخ رحملی و حلملی آدامدیر!»
سونرا اونون رحمینه و حلمینه بحثلر وارید ائتدیلر. بونو سۆست-رأیلیگه و ضعیف‌المیزاجلیغا حمل قؽلدیلار. بوندان علاوه دخی یوسیف شاهدا هزار گونه اؤزگه عئیبلر تاپدیلار. مۆختصر-کلام بیر بئله زیاده رحیملی پادشاهین تحت-امرینده زیندگانلیق ائتمک نهایت درجه‌ده ملال-افزا گؤروندو.
اۆمنای-معزول خالقین بو نؤع نیتینی ایستینباط ائتدیلر و اونو غنیمت بیلمگه فۆرصتی فؤوت ائتمه‌دیلر.
هر بیری‌سی‌نین باشینا شوریش و توغیان خیالی دۆشدو و تئزلیکله قزوینده شوریشی عظیم برپا اولدو. شوریشین اوّلینجی سببی معزول میرآخور ایدی کی، کۆچه‌ده کؤهنه خزینه‌دارا راست گلیب، اونا یولداش اولوب سوروشدو:
- سن الله، میرزه حبیب، دئ گؤروم خالق بیزیم تزه پادشاهیمیزین حاقیندا نه دانیشیر؟
میرزه حبیب جاواب وئردی کی:
- خالقین تزه پادشاهدان زهله‌سی گئدیر. اونو سۆست‌رأی و بیکاره بیلیرلر.
میرآخور:
- والله، میرزه حبیب، خالق بیزدن عقیللیدیر. دوغرو دئییرلر! سن الله بو نئجه احمقلیک ایدی کی، بیز ائله‌دیک؟ بیر سرّاج-بی‌روتبه‌نی گتیریب اؤزوموزه پادشاه قاییردیق، باشیمیزا بلا آچدیق. قوللوغوموزون و ایخلاصیمیزین عوضینده منصبیمیزی ده الیمیزدن آلدی. ایندی ویلایت ایچینده بیر ایتجه آبروموز یوخدور. والله، بئله رۆسوایلیق اولماز کی، بیز توتدوق...
خزینه‌دار:
- مگر بیز اونو پادشاه ائله‌دیک! شاه عباس بئله بویوردو؛ چاره‌میز نه ایدی؟
میرآخور:
- خوب، شاه عباس او واخت پادشاه ایدی، حؤکمو بیزه روان ایدی. ایندی کی، شاه عباس یوخدور، آیا بیزه نه مانعدیر کی، بو ملعون و بیدینی کی، دئییرلر تناسوخی مذهبدیر، تختدن آشاغی سالاق، تلف ائدک، سونرا صفویّه نسلیندن بیر شاهزاده‌نی تخته اوتورداق کی، باری نجابتینه گؤره تخت و تاجا سزاوار اولسون؟!
خزینه‌دار:
- چوخ یاخشی دانیشیرسان! بو خۆصوصدا بالکلّیه من سنینله موافیقم. اما بیز ایکی آدامین الیندن نه گلر؟ گئدک امیر-توپخانه‌نین یانینا، اونون رأیی‌نی دخی حاصیل ائدک. آخی، او دا بیزیم کیمی معزوللارداندیر.
هر ایکیسی گئتدیلر امیر-توپخانه‌نین اوتاغینا. امیر-توپخانه اولارین گلمگیندن چوخ خوشحال اولدو. غایت شؤوق ایله سؤزلرینه قولاق آسدی. بالکلّیه اولار ایله شوریش خۆصوصوندا مۆتّفیق اولوب دئدی کی:
- بو ایش سۆواریلرین سرکرده‌سی باغیر خانین رضاسی اولمامیش صورت تاپماز.
امیر-توپخانه:
- باغیر خان منیم ایله چوخ یئگانه دوستدور. من بوینوما چکیرم کی، اونو بو امرده اؤزوموزه یولداش ائده‌م. اونا دئیه‌جگم کی، بو بیدین یوسیف شاهین ایّام-سلطنتینده لامحاله بیزیم باشیمیزا گلن قضیّه اونون دا باشینا گله‌جک. واخت ایکن علاجینی ائله‌مک گرک یقینیمدیر کی، بو سؤز باغیر خانا اثر ائده‌جک، چۆنکی دۆنن سلام-عامده شاه اونا غضبناک اولوب سرزنیش ائدیبدیر کی، چاخیر ایچیب، مست اولوب، ناماز قؽلماغا مسجیده داخیل اولوبدور.
اگر باغیر خان بو امره راضی اولسا، پیاده‌لرین سرکرده‌سی فرج خان دخی راضی اولاجاق. فرج خان باغیر خانین عمی‌سی اوغلو و دامادیدیر، هئچ بیر امرده اونون رأیی‌نه مۆخالیفت ائتمز. اما سیز دورون، گئدین قزوینین کؤهنه بگلربگی‌سی‌نین یانینا، اونو دخی راضی ائدین، بوینونا قویون کی، معزول داروغه و کندخودالارلا بو خۆصوصدا گؤفتگو ائتمگی و اونلارین رأیی‌نی اله آلماغی تعهّود ائتسین.
مۆفتّینلر بیر-بیرلریندن آیریلدیلار. هر بیری‌سی گئتدی ایش گؤرمگه.
مطلب چوخ تئز حاصیل اولدو.
اۆچ-دؤرد گۆنون مۆدّتینده هامی مۆنتخب اولونان کسلر گؤروندو و هامی‌سی شوریشه مئیل و آماده‌لیک گؤستردیلر. مۆفتّینلر قرار قویدولار کی:
- شنبه گۆنو صبحدن پادشاهلیق سارایینی ایحاطه ائتسینلر و ایچری داخیل اولوب یوسیف شاهی تختدن یئره سالیب هلاک ائله‌سینلر. سونرا اؤزلرینه صفویّه نسلیندن بیر تزه پادشاه تیکسینلر.
مۆقرّر اولونان گۆنون صبح چاغیندا کی، هله پادشاهلیق سارایی‌نین قاپیلاری آچیلمامیشدی، کۆلّی سۆواری و پیاده تامام مۆسلّح اونون اطرافینی بۆرودولر...
یوسیف شاه کئیفیتدن خبردار اولوب بویوردو کی:
- سارایین قاپیلارینی آچماسینلار. بو گۆنه ناموناسیب حرکاتی یوسیف شاه مولّا‌باشی-سابیق آخوند صمدین، سردار زامان خانین و وزیر میرزه مؤحسونون و مۆستؤوفی میرزه یحیی‌نین و مۆنجّیم‌باشی‌نین و مؤلانا جمالالدّینین طرفیندن کی، اشخاص-صاحیب قۆدرت آشکارا اونون بدخواه‌لاری ایدیلر، منظور ائدیردی. اونا بیناً جولوسونون ایبتیداسیندا احتیاط یولوندان لازیم بیلیب اولاری حبسه سالدیردی. اما مهلکه اؤزگه طرفدن آچیلدی.
بو حالدا یوسیف شاهین دخی هواخواهلاری خبردار اولوب مۆسلّح و کسرت و ایزدیهام ایله سرای-شاهییه آناً-فاناً اۆز قویماغا باشلادیلار. مۆفتّینلر ایله مۆقابیل دوروب نصیحت و مؤعیظه‌یه شۆروع ائتدیلر کی، بو حرکتی ترک ائتسینلر؛ فایدا-پذیر اولمادی؛ ایش ایصلاح و مۆدارادان کئچدی؛ باشلادیلار بیر-بیریلری ایله آتیشماغا و جنگ ائتمگه. قیامت برپا اولدو. هر ایکی طرفدن باش و جاندان کئچمگه مۆضاییقه ائتمه‌دیلر. ایش آتیشماقدان اؤتوب شمشیر و خنجر ایله بیر-بیرلرینه حمله ائتمگه چاتدی. قان سو یئرینه آخدی.
اۆچ ساعات یاریم کمال-شیدّتله جنگ طول تاپدی. هر ایکی طرفدن آلتی مین نفره غریب هلاک و زخمدار اولدو. عاقیبت آثار-ضعف و اینکیسار یوسیف شاهین هواخواهلاری طرفیندن مۆشاهیده اولوندو؛ چۆنکی حق‌ناشیناس خالق پئیدرپئی شهردن چؽخیب، مۆفتّینلرین دسته‌سینه قوشولوب کثرت و قۆّه‌لرینه باعیث اولدولار. اونا بیناً یوسیف شاهین هواخواهلاری شیکست تاپیب هر کس بیر نؤع ایله باشین معرکه‌دن قؽراق چکدی، جانین قورتاردی.
مۆفتّینلر هۆجوم ائدیب سرای-شاهی‌نین قاپیلارین سؽندیردیلار، ایچری داخیل اولوب یوسیف شاهی آختاردیلار، تاپمادیلار. یوسیف شاه ایتکین اولدو. کیمی سؤیله‌دی کی، جنگ زامانیندا اؤز هواخواهلاری‌نین دسته‌سینه قوشولوب اؤزونون حۆضوریله اولاری جنگه دلیر ائدیردی، اثنای-جنگده مقتول اولدو، کیمی دئدی کی، گیزلنیب، آرالیقدان چؽخیب، گؤزدن ایتکین دۆشدو.
خۆلاصه، مقتوللارین آراسیندا اونون نعشی گؤرونمه‌دی. فأمّا بیر باشقا یئرده دخی بو گۆندن سونرا اونو نیشان وئرن اولمادی. مۆفتّینلر سرای-شاهینی غارت ائتدیلر. اورادان تؤکولدولر بازارا: تامام دۆکانلاری و کاروانسارالاری تالادیلار. اورادان چؽخیب جۆهود و ارمنی کۆچه‌لرینه آشدیلار: هامی‌سی‌نین ائوینی داغیدیب تاراج ائتدیلر، انواع-انواع بی‌اندازه‌لیک و شرارت عمله گتیردیلر.
گۆن باتدی. هر کس اؤز ائوینه و منزیلینه قاییتدی. شوریش و قووقا ساکیت اولدو.
صاباحی گۆن رسای-شوریش تئزدن ارکه روانه اولدولار. سردار زامان خانی و وزیر میرزه مؤحسونو و مۆستؤوفی میرزه یحیی‌نی و مؤلانا جمال‌الدّینی و مۆنجّیم‌باشینی حبسدن چؽخاردیب، گۆزاریشی نقل ائدیب سوروشدولار:
- ایندی صفویّه نسلیندن هانسی شاهزاده‌نی تخت و تاجا سزاوار گؤرورلر؟
مؤلانا جمال‌الدّین دئدی کی:
- سیز الله، دئیین گؤروم بو گۆن آیین نئچه‌سیدیر؟
میرآخور جاواب وئردی کی:
- بو گۆن نووروزدان اون آلتی گۆن کئچیبدیر.
مؤلانا بشاشت ظاهیر ائدیب دئدی کی:
- دخی غم چکمه‌یین، شوریش دۆنن واقع اولوبدور. معلومدور کی، آفت کئچیبدیر و صفویّه شاهزاده‌لری‌نین هئچ بیری‌سی سلطنته شاییسته دئییل: تامام کم‌اندیش و کوردورلار. بیر پاراسینی شاه ایسماعیل ثانی کور ائدیبدیر، بیر پاراسین شاه عباس اؤزو؛ اولار مصرفدن چؽخیبدیر، بیر زادا یارامازلار. بیزیم پادشاهیمیز گئنه شاه عباسدیر!
میرآخور دئدی کی:
- بیز اونون پادشاهلیغینا چوخ شادیق. اونون دؤورونده بیزیم هامیمیزا چوخ خوش کئچیردی. چه‌فایدا، نه ائلییک کی، او تخت و تاجدان ال چکیب گؤزدن ایتیبدیر. ایندی بیلمیریک کی، هارادادیر.
مؤلانا گۆلدو، دئدی کی:
- اونون تخت و تاجدان ال چکمگینین سببی وار ایدی. ایندی او سبب رفع اولوبدور. بیز بیلیریک کی، او هارادا گیزلنیبدیر. گئدک گتیرک، امارتینه یئتیرک!
هامی‌سی آیاغا دوروب گلدیلر شاه عباس گیزلنن ائوه. اونو اورادان چؽخاردیب یئتیردیلر سرای-شاهییه، تخت و تاجینا اوّلکی کیمی مالیک اولدو. هر ایش قرار-سابیق اۆزره صورت تاپدی، گویا کی، هئچ بیر حادثیه واقع اولمامیشدی.
بو کواکیبین حماقتینه من تعجّوب ائدیرم کی، نئجه بیلمه‌دیلر ایرانیلر اولاری آلدادیرلار؟ یوسیف سرّاج هرگیز ایرانین شاهی دئییل ایدی. ایرانیلر اونو حیله اۆزوندن پادشاه-مصنوع ائله‌میشدیلر. بئله ساده‌لیک اولورمو کی، کواکیب اؤزلرینی ایرانیلره آلدادیب بیچاره و بی‌تقصیر یوسیف سرّاجی بدبخت ائتدیلر؟ شاه عباسی کنار قویوب قؽرخ ایل سراسر اونون سفّاکلیغینا و جبّارلیغینا بی‌اعتینا ناظیر اولدولار؟
شاه عباس جبّارلیغی‌نین ادنا علامتی بو ایدی کی، بیر اوغلونو اؤلدوردو، ایکیسی‌نین دخی گؤزونو چؽخارتدی. دخی اوغلو یوخ ایدی، نوه‌سی اونا واریث اولدو. اما کواکیبی ده قؽناماق یوخدور. شاه عبّاسین خود-شخصینه نیسبتاً کواکیبین بیر عداوتی یوخ ایدی. اولارا لازیم ایدی کی، نووروزدان اون بئش گۆن کئچمیش ایران سلطنتی‌نین تختیندن بیر شخصی آشاغی سالیب بدبخت ائتسینلر. بو واختدا ایران سلطنتی‌نین تختینده اوتورموشدو یوسیف سرّاج. اونا بیناً کواکیب اونو آشاغی سالیب بدبخت ائتدیلر. کواکیبین هرگیز خیالیندان خۆطور ائتمزدی کی، ایرانیلر اولاری آلداداجاقلار، پادشاه-حقیقی‌نین عوضینه پادشاه-مصنوعو اولارین صدمه‌سی‌نین آلتینا سالاجاقلار...
والله، غریبه احمقدیرلر بو اینگیلیس طایفاسی کی، بئله خطرلی میلّت ایله آز قالمیشدی جنگ باشلایالار.
باهارین اوّلی ایدی؛ نووروزدان اۆچ گۆن کئچمیشدی؛ شاه عباس گۆن‌اورتادان اۆچ ساعات کئچمیش قصرده اؤز محبوبه‌سی سلما خاتون ایله اوتوروب صؤحبته مشغول ایدی کی، خواجه‌باشی خواجه مۆبارک ایچری گیریب، کۆرنوش ائدیب عرض ائله‌دی کی:
- مۆنجّیم‌باشی میرزه صدرالدین قیبله‌ی-عالمین زیارتینه مۆشرّف اولماق ایسته‌ییر، بیر واجیبی ایشدن اؤترو.
شاه سلما خاتونا ایشاره ائتدی کی، حرم‌خانایا گئتسین و خواجه‌یه بویوردو کی:
- میرزه صدرالدینی چاغیر گلسین!
مۆنجّیم‌باشی شاهین حۆضورونا داخیل اولوب کۆرنوشدان سونرا ال-ال اۆسته قاباقدا دوروب، دوعا و ثنا ائتدی.
شاه سوروشدو کی:
- میرزه، نه وار؟
مۆنجّیم‌باشی عرض ائله‌دی کی:
- قیبله‌ی-عالم ساغ اولسون، بو اؤوقات کواکیبین سئیریندن بئله معلوم اولور کی، نووروزدان اون بئش گۆن کئچمیش مرّیخین عقرب ایله ایقتیرانی واقع اولاجاق و بو قیران-نحسینین تأثیری بودور کی، مشریق-زمینده و بالترجیح مۆلک-ایراندا صاحیب-سلطنتین وۆجودونا صدمه‌ی-عۆظما یئتیشه‌جکدیر. بونا بیناً من کی، آسیتانه‌ی-سنیّه‌نین مۆخلیص و جانسیپار بنده‌سی‌یم، اؤزومه واجیب بیلدیم کی، بو کئیفیتی پیش-از-حادثیه قیبله‌ی-عالمه معروض ائدیم.
شاه بو واخت چوخ جاوان ایدی. عؤمروندن آنجاق ایگیرمی ایکی ایل کئچمیشدی. معلومدور کی، بو سینّده حیات نئجه شیرین و عزیزدیر. خۆصوصاً کی، درجه‌ی-اۆلیادا و تخت-سلطنتین اۆستونده! بو سببه مۆنجّیم‌باشی‌نین خبری شاه-جاوانی غایتده دهشت-عۆظمایا سالدی. هامان ساعات رنگی قاچیب، گویا کی، بیهوش اولدو. بیر دقیقه‌دن سونرا باشین قالدیریب میرزه صدرالدینه بویوردو کی:
- خوب، مۆرخّصن، گئت!
مۆنجّیم‌باشی کۆرنوش ائدیب قاییتدی. شاه یالقیز قصرده یاریم ساعات فیکره پیچیده اولوب، سونرا خواجه مۆبارکی آواز ائتدی. خواجه حۆضورا داخیل اولدوقدا بویوردو کی:
- فرّاش گؤندر، بو ساعاتدا وزیر میرزه مؤحسونو و سردار زامان خانی و مۆستوفی میرزه یحیی‌نی و مولّا‌باشی آخوند صمدی منیم حۆضوروما چاغیرسین!
خواجه چؽخیب بیر آز واختدان سونرا احضار اولونان اشخاص گلدیلر و لازیمه‌ی-تعظیم عمله گتیریب مۆنتظیر-فرماییش اولدولار. شاه بویوردو کی:
- سیزی بیر امردن اؤترو مصلحته چاغیرمیشام، گرک هامان خۆصوصدا بیر تدبیر گؤستره‌سینیز. چۆنکی بو مجلیس-خاصدیر، اونا بیناً منیم طرفیمدن ایجازت اولونور کی، اوتوراسینیز.
اشخاص فرماییشی عمله گتیردیلر. شاه مۆنجّیم‌باشی‌نین خبرینی ایلقا ائتدیکدن سونرا بویوردو کی:
- آیا، سیزین رأیینیزه گؤره من نه قیسمی تدبیر ایله بو حادثیه‌نی اؤز وۆجودومدان دفع ائده بیلرم؟
حضرات ج‍ۆمله‌سی حئیران قالدیلار. بیر دقیقه سۆکوتدان سونرا وزیر میرزه مؤحسون باشلادی دانیشماغا:
- بو بنده‌ی-کمینه‌نین ایخلاصی دؤولت-علیّه‌یه نیسبت بدیهیاتداندیر. البته، قیبله‌ی-عالمین خاطیرینده‌دیر کی، پدر-بۆزورگووارلاری‌نین ایّام-سلطنتینده بیر پارا ناقص‌العقل کیمسه‌نه‌لرین وزارته مۆ‌باشیرتی اولماق سببیله خزینه‌ی-آمیره نه مرتبه‌ده نۆقوددان خالی اولموشدو. بو کئیفیته حالی اولدوقدا من تدبیرینه ایقدام ائتدیم و قرار قویدوم کی چاکران-درگاهدان هر کیمسه کی، بیر شۆغله و یا بیر ویلایتین حؤکومتینه منصوب اولسا، فراخور-حالینا گؤره بیر مبلغ به‌رسم-پئشکش خزینه‌یه تسلیم ائتسین و علاوه هر زامان کی، قیبله‌ی-عالم بیر امیرین کاشانه‌سینی تشریف-قودومو ایله مۆبارک ائتسه، صاحیب-کاشانه اقمیشه‌ی-نفیسه پاینداز و بیر میقدار پول پئشکش ائله‌سین. بو نؤع تدبیرین واسیطه‌سیله ایندی کی، قیبله‌ی-عالمین جۆلوسونون یئددینجی ایلیدیر، خزینه‌ی-آمیره الحمد-للّٰه-والمنّه، نیقود-وافیره‌دن مالامالدیر. اۆمور-وزارتین پیشرفتینده بنده‌ی-کمینه طرفیندن بی‌تجروبه‌لیک غئیر-مۆتصوّیردیر، اما کواکیبین مۆقابیلینده تدبیر گؤسترمگه الحق عاجیزم.
بوندان سونرا سردار زامان خان شۆروع ائله‌دی:
- بو چاکر-خالیص، ساققالیمین تۆکونو دؤولت-علیّه‌نین خدماتیندا ایخلاص و هۆنر ایله آغارتمیشام. مثلاً، اون ایل بوندان اقدم کی، طایفه‌ی-عوثمانیّه بکیر پاشا دمیرچی‌اوغلونون سرعسکرلیگی ایله یئتمیش مین نفره قریب خاک-ایرانه هۆجوم گتیرمگه مۆصمّم اولموشدولار: قیبله‌ی-عالمین پدر-بۆزورگوواری ایران قوشونونون سردارلیغینی منه واگوذار ائتدی. اگرچی بیزیم قوشونوموز دا حساب و عددده طایفه‌ی-عوثمانیّه‌دن کم دئییلدی، نهایت، منیم حئیفیم گلدی کی، فیرقه‌ی-ناجیّه‌نین قوشونون گۆروه-ظالّه‌نین مۆقابیلینده تلفه وئردیریم. اونا بیناً امر ائتدیم کی، عوثمانیّه سرحدّیندن تا نهایت-مۆلک-آذربایجان تامام دهاقینین زیراعتینی خاراب ائتسینلر و چارپالارینی قوووب گتیرسینلر، کؤرپولری داغیتسینلار و یوللاری پوزسونلار. وقتا کی، بکیر پاشا سرحدّیمیزه داخیل اولدو، اگرچی مۆقابیلینده بیزیم قوشوندان بیر نفر گؤرمه‌دی، اما یوللار بیر مرتبه‌ده خراب اولونموشدو کی، اصلا اؤزو ایله توپخانا گتیرمگه قادر اولمویوب، آنجاق آتلی و پیاده‌سیله انواع-زحمتده تبریزه وارید اولدو و هر طرفه دسته گؤندریب ذخیره تحصیلینه ایقدام ائتدی. الینه بیر حبّه و بیر اؤکوز و قویون دۆشمه‌دی. ناچار اۆچ گۆندن سونرا اۆفتان و خیزان، آج و افسورده تبریزدن کوس-رحلت دؤیوب قاچدی.
بو تدبیر ایله مۆلک-ایران طایفه‌ی-بیگانه‌نین هۆجوموندان محفوظ قالدی. یوللاری پوزماق و کؤرپولری یؽخماق بیر مرتبه‌ده تدبیر-مۆفید گؤروندو کی، دؤولت-علیّه بکیر پاشا قاچاندان سونرا دخی بئله صلاح گؤردو کی، اونلاری همیشه بو قراردا باقی قویسون، دۆباره طایفه‌ی-بیگانه‌نین هۆجوم گتیرمک احتیاطی ایله. بو طریق ایله دؤولت-علیّه‌نین قوشونوندان بیر نفری‌نین دخی بورنو قاناماییب، عساکیر-منصوره‌نین ج‍ۆمله‌سی همسایه دۆشمنلرین وحشتی اۆچون سالیم قالدی.
بئله ایشلر خۆصوصوندا آسیتانه‌ی-علیّه‌نین قوجا ایتی تدبیر گؤسترمکدن عاجیز دئییل! اما کواکیب ایله مۆخالیفت ائتمکده عقلیم هر بیر علاجدان قاصیر گؤرونور...
شاهین وحشتی غایتده زیاده‌لنمگه باشلادی. سونرا مۆستوفی میرزه یحیی تکلّومه گلدی:
- بو بنده‌ی-حقیر وزیرین اقربی و دست-پرورده‌سی اولدوغوم سببه و اونون وۆجودو واسیطه‌سیله بو منصبه یئتیشدیگیمه گؤره، ایخلاص و صداقت گؤسترمکده بالکلّیه اونون نیات-حسنه‌سینه و قایداسینا پئیرویلیک ائتمیشم. مۆشخّصدیر کی، قوشونون و اواسیط-صاحیب-منصبانین مواجیبی قیبله‌ی-عالمین فرمانی موجیبینجه و منیم ایمضام ایله ویلایتلرین مداخیلیندن حوالت اولونور. چۆنکی خزینه‌ی-آمیره‌ده نۆقوددان نؤقصان گؤرسنمیشدی، نئجه کی، وزیر ذیکر ائله‌دی، اونا بیناً من بو جهتدن غایتده دیل‌فسورده ایدیم. اگرچی من فرامین-مواجیبی ایمضا ائدیب ویلایتلره حواله ائتمیشم کی، مواجیبلرین قطعی ایله دؤولت-علیّه خالقین نظرینده بی‌اعتیبار گؤرونمه‌سین؛ اما مخفی هر بیر ویلایت حاکیمینه پیش-از-وقت مکتوب گؤندرمیشم کی، منیم طرفیمدن جۆداگانه نویشته اولمامیش، محض فرمان موجیبیله مواجیب ایجرا ائتمکدن اعتیراض ائتسینلر. همین تدبیر سببیله خزینه‌ی-آمیره‌نین مداخیلی چوخ تزایود به‌هم ائدیبدیر و قوشون خالقی و صاحیب‌منسبلر اگرچی بی‌ووصول-مواجیب قالیبلار، اما صۆلح و آساییش زامانی اولماق سببیله و ایرانین کمال-اوجوزلوغونا گؤره، مواجیبه زیاده مؤحتاج اولماییبلار.
بئله ایشلر خۆصوصوندا منیم ذهن-دقیقیم ید-بیضا گؤستریر؛ لاکین کواکیبین تأثیرینی رد ائتمک اۆچون، دوغروسو، هئچ بیر چاره‌یه عقلیم چاتمیر...
نؤوبت یئتیشدی مولّا‌باشی‌یا، تقریر ائله‌دی:
- جناب اقدس-الهی قیبله‌ی-عالمین وۆجود-مۆبارکینی ائمّه‌ی-اطهار حؤرمتینه جمیع-آفات-سماویدن و ارضیدن محفوظ ائتسین! بو داعی‌یی دوام-دؤولت-قاهیره‌نین ایخلاص و صداقتی، سیلسیله‌ی-جلیله‌ی-صفویّه‌یه نیسبت تؤوصیفدن خاریجدیر!
قیبله‌ی-عالمین پدر-بۆزورگووارلاری زامانینلا منصب-مولّا‌باشیلیغا سرفراز اولدوغومدا نیصف-ایران، حتی پاییتختین یاری‌سی دخی سۆنّی مذهب ایدی. اوّلاً، مواضع-حسنه و ثانیاً، تخویفات-کسیره سببیله تامام سۆنّی مذهبلری راه-راست-مذهب اثنا عشریّه‌یه هیدایت ائتمیشم.
ایندی الله‌ین کرمیندن صفحه‌ی-ایراندا بئش-آلتی نفردن زیاده سۆنّی تاپیلماز. بو خۆصوصدا ایران خالقیندان دخی کمال-ریضامندلیگیم وار کی، به‌موجرّد-تکلیف قدیمی آتا و بابالاری‌نین مذهبلریندن ال چکیب هیدایته راغیب اولدولار.
حتی من ایسته‌دیم کی، جۆهودلارا و ارمنیلره دخی ال قاتیب اولاری دا شیعه مذهبینه دؤندریم، اما بیر پارا خئیراندیش کیمسه‌نه‌لر مصلحت گؤرمه‌دیلر کی، لۆزومو یوخدور. چۆنکی هر تورپاقدا جۆهوددان و ارمنیدن بیر آز وار، بیزیم تورپاغیمیزدا دخی بیر آز اولماقلاری مصلحتدیر.
علاوه، مۆشخّصدیر کی، ائمّه-اطهارین احادیث-صریحه‌سی موجیبینجه ایسلام مۆلکونده تخته و تاجا مالیک اولان کیمسه‌نه ذات-شریف و واجیب‌الطّاعت محسوب اولونماز. زیرا کی، بو درجه‌ی-عالیه ایماما و یا اونون نایبی مۆجتهید-اعلمه مۆتعلّقدیر. اونا بیناً من جمیع خۆطبایا حؤکم یازدیم کی، تامام ویلایتلرین منابیرینده خالقا اعلام ائتسینلر کی، هامان احادیثین سیلسیله‌ی-صفویّه‌یه شۆمولو یوخدور. زیرا کی، خاندان-نۆبووّتدن و دودیمان-ایمامتدن ظۆهور ائدیبلر و واضحدیر کی، ائمّه هامان احادیثی غئیریلری‌نین حاقیندا بویورموشلار، نه اؤز اؤولادلاری‌نین.
بو اؤوقات کی، قیبله‌ی-عالمین وۆجودو تأثیر-کواکیبدن محلّ-خطرده‌دیر، منیم اۆرگیم غۆصّه‌دن، تاباداکی بالیق کیمی بۆریان اولور و قاصیر عقلیمه بئله یئتیشیر کی، او ملعون مۆنجّیم‌باشی‌نین اؤزو بو ایشین چاره‌سینی بیزدن آرتیق بیلیر. او قیبله‌ی-عالمه خیانت ائدیبدیر کی، کواکیبین تأثیرینی بیلدیریب، دفعی‌نین علاجینی ایظهار ائتمه‌ییبدیر، البته، بیر خبیث فیکره گؤره؛ نئجه اولا بیلر کی، زهری گؤستره، پادزهری گؤسترمکدن اؤزونو کنار چکه؟
پئیغمبر صلوات-الله-علیه بویوروبدور کی: «کلّ منجّمین کذّاب!» بو حدیثی من اونلارین اؤز احوالینا ایسناد ائدیرم، نه علملرینه. چۆنکی او ملعونلارین اخباری اکثر اؤوقات نتیجه باغیشلاییر، اما اؤزلری یالانچی و بدذاتدیرلار!
قیبله‌ی-عالم اونون اؤزونو چاغیرسین، بو حادثیه‌نین دفعی اۆچون اونون اؤزوندن علاج ایسته‌سین. اگر عۆذر گتیرسه، بوینونو ووردورسون.
مولّا‌باشی‌نین مۆنجّیم‌باشی ایله عداوت-سابیقه‌سی وار ایدی. بو کئیفیت اونون اۆچون چوخ یاخشی وسیله گؤروندو کی، اونون و سایر مۆنجّیملرین گور-پدرینی یاندیرسین.
الحق، مۆنجّیم‌باشی دخی گؤرونور کی، چوخ احمق ایمیش. نه لازیم اولموشدو کی، بئله وحشتلی خبری شاها وئریب بو قالماقالا سبب اولا و اؤزون دخی هلاکته سالا؟
مۆنجّیم‌باشی‌یا اواخیرده بو بحثی وارید ائدیردیلر، جاواب وئریردی کی:
- من قورخدوم کی، اگر بو خبری شاها اقدم یئتیرمه‌سم، اؤزگه مۆنجّیملر اونو یئتیررلر؛ من شاهین نظرینده خر-نادان قلمینه گئدرم، منصبدن معزول اوللام.
به‌هر صورت، شاهین مۆنجّیم‌باشیدان هامان ناموبارک خبره گؤره زهله‌سی گئتمیشدی. مولّا‌باشی‌نین تحریکی اولمامیش دا بو حالدا کمال-غئیظ اونا اۆز وئریب، خواجه مۆبارکی قایم صؤوت ایله صدا ائتدی. خواجه حاضیر اولدوقدا، بویوردو کی:
- بو ساعات فرّاش گؤندر، مۆنجّیم‌باشینی منیم حۆضوروما گتیرسین!
خواجه قاییدیب، بیر ساعاتدان سونرا مۆنجّیم‌باشی حاضیر اولدو. شاه غضبلنمیش آسلان کیمی دیزی اۆسته چؤکوب خیطاب ائتدی:
- پدرسوخته، کواکیبین آفتیندن منی قورخودارسان و علاجینی گیزلرسن؟! جلّاد!
طرفه‌العینده جلّاد-مۆهیب بئلینده خنجر، الینده طناب ایچری گیردی. بیچاره مۆنجّیم‌باشی‌نین ارواحی اوچوب باشلادی یارپاق کیمی تیتره‌مگه. شاه جلّادا بویوردو کی:
- آپار بو سگین بو ساعاتدا بوینونو وور!
سردار زامان خان اگرچی اهل-شمشیر ایدی، اما چوخ رقیق‌القلب آدام ایدی، مۆنجّیم‌باشی‌نین حالینا ترحّوم ائدیب آیاغا دوردو، عرض ائله‌دی کی:
- تصدّوقون اولوم، بو سگین بوینو وورولاندان سونرا حادثیه‌نین دفعی اۆچون کیمدن علاج سوروشاجاغیق؟ بو بنده‌ی-ذلیل، ایستیدعا ائدیرم کی، منیم ساققالیمین آغ تۆکلری حؤرمتینه اونون قتلیندن گۆذشت ائدیب، حادثیه‌نین علاجی خۆصوصوندا اوندان تدبیر سوروشاسینیز. اگر مۆوافیق-خواهیش جاواب وئرمه‌سه، او واخت مۆقصّیر و مۆستؤوجیب‌القتلدیر.
شاه جلّادا بویوردو کی:
- اونو قوی گئت!
سونرا مۆنجّیم‌باشی‌یا رۆجوع ائدیب دئدی کی:
- ملعون، بو ساعاتدا حادثیه‌نین دفعینه علاج گؤستر!
بیچاره مۆنجّیم‌باشی یامان حالدا ایدی. حادثیه‌نین دفعینه هئچ بیر علاج بیلمه‌ییردی. اما اؤلوم قورخوسوندان ایظهارینا ایقدام ائده بیلمه‌دی؛ عرض ائله‌دی کی:
- تصدّوقون اولوم. حادثیه‌نین علاجی مۆمکوندور. منه بیر ساعات مؤهلت وئرین، گئدیم «زیج-اولوغ بگه» مۆلاحیظه ائدیم، قاییدیم عرض ائله‌ییم.
«زیج-اولوغ بگ» ده هرگیز بو نؤع حادثیه‌لرین دفعی اۆچون بیر شئی مرقوم دئییل، اما مۆنجّیم‌باشی ایسته‌دی کی، بو بهانه ایله اؤزونو اوستادی مؤلانا جمالالدّینین یانینا سالسین و اوندان مشورت سوروشسون؛ چۆنکی اونو نۆجوم علمینده اؤزوندن آرتیق تجروبه‌لی بیلیردی.
شاه رۆخصت وئردی. مۆنجّیم‌باشی چؽخمامیش خواجه مۆبارک ایچری گیریب عرض ائله‌دی کی:
- مؤلانا جمال‌الدّین حۆضور-مۆبارکه مۆشرّف اولماق ایسته‌ییر.
شاه بویوردو:
- چاغیر گلسین!
مۆنجّیم‌باشی‌یا دئدی کی:
- بیر آز حۆضوردا قال!
مؤلانا اوتاغا داخیل اولوب شاها لازیمه‌ی-سیتاییش عمله گتیردی. شاهین ایشاره‌سیله اوتوروب عرض ائله‌دی کی:
- قیبله‌ی-عالم ساغ اولسون، اگرچی بو بنده پیرلیک سببیله درخانه‌دن کنار اولوب گوشگیرلیک ایختیار ائتمیشم، لاکین بو اؤوقات، یعنی نووروزدان اون بئش گۆن کئچمیش مرّیخین عقرب ایله ایقتیران ائتمه‌لریندن قیبله‌ی-عالمین ذات-مۆبارکینه احتیمالی صدمه‌ی-عۆظما اولدوغو اۆچون واجیباتدان بیلدیم کی، حۆضور-پۆرنورا شرفیاب اولوب، پیش از وقت حادثیه‌نی اعلام ائدیب، دفعینه تدبیر گؤستریم. بو خاطیره کی، مبادا بو کئیفیت جاوان مۆنجّیملرین بصیرتیندن مخفی قالا!
شاه نهایتده خوشحال اولوب بویوردو کی:
- مؤلانا، بیز ائله او خۆصوصدا گؤفتگو ائدیردیک. حادثیه معلومدور. تدبیرینی ایظهار ائدین.
مؤلانا عرض ائله‌دی کی:
- قیبله‌ی-عالم بو ایّام-نۆحوستده، یعنی نووروزدان اون بئش گۆن کئچنه‌دک اؤزونو سلطنتدن خلع ائده و تخت و تاجی تسلیم ائیلیه بیر مۆجریم و واجیب‌القتل کیمسه‌نه‌یه و اؤزو خلقین نظریندن ناپدید اولا. او صورتده کواکیبین تأثیری هامان مۆجریمین باشیندا چاتلایاجاق؛ چۆنکی او واخت ایران پادشاهی اودور.
ائله کی، حادثیه واقع اولور و او مۆجریم کی، صاحیب-تخت و تاجدیر، هلاکته یئتیشیر، او زامان قیبله‌ی-عالم ایختیفادان چؽخیب گئنه تخت و تاجا مالیک اولور و کمال-ایقبال و عافیتده سلطنت ائدر.
اما گرک خلقدن بیر کیمسه‌نه بو تدبیری بیلمیه و ظنّ ائتمیه کی، قیبله‌ی-عالم عاریتاً تخت و تاجدان ال چکیر؛ تا کی، هامان مۆجریمی کی، تخته چؽخاجاقدیر، مۆستقیلاً پادیشاه بیله‌لر و گرک حرم‌خانه خاتونلاری‌نین دا طلاقی وئریلیب کبین کاغیذلاری یؽرتیلا. سونرا اولارا تکلیف اولونا کی، عباس محمّد اوغلونا کی، دخی پادیشاه دئییل و بیر فرددیر، افراد-ناسدن دۆباره منکوهه اولوب فقر و قناعته راضی اولورلارمی؟ هر بیری‌سی کی، راضی اولسا، اونا دۆباره عباس محمّد اوغلونا نیکاح اوخونا و کبین کاغیذی یازیلا و هر بیری کی، راضی اولماسا، هامان ساعات بوراخیلا...
مۆنجّیم‌باشی مهلکه‌دن قورتاردی. شاهین بشره‌سیندن بالکلیّه قورخو اثری رفع اولدو. رنگی آغارمیش ایکن قؽرمیزیلیغا تبدیل تاپدی.
افراد-مجلیسدن مؤلانانین عقل و کمالینا آفرین صداسی سقفه بۆلند اولدو. شاه بشاشت ایله مولّا‌باشی‌یا مۆتوجّه اولوب سوال ائتدی کی:
- احکام-شرعه مۆطابیق بیر غایتده مۆجریم و واجب‌القتل کیمسه‌نه نظرده وارمی کی، سلطنتی و تخت و تاجی اونا واگوذار ائدک؟
مولّا‌باشی جاواب وئردی کی:
- پروردیگار-عالم قیبله‌ی-عالمه عؤمر-طبیعی کرامت ائتسین. بو شهر-قزوینده بیر نفر نابکار پئیدا اولوبدور کی، جمیع روی-زمینده اوندان مۆجریمتر و قتله مۆستحق بیر کیمسه‌نه تاپیلماز؛ آدینا یوسیف سرّاج دئییرلر. معلوم دئییل کی، هارادا تربیت تاپیبدیر. آنجاق بو اؤوقات شهر-قزوینده ساکین اولدوغو اۆچون اجامیر و اؤوباشدان اؤزونه مۆرید جمع ائدیب، همیشه عۆلمای-گیرامین و خۆدّام-شریعت-غرّانین ضربینه و ذمّینه زبان‌گوشادیر.
بو ملعون همیشه اؤز مۆریدلرینه صراحتاً ذیکر ائدیر کی، گویا عۆلمای-گیرام عوامه فیریب وئریرلر. مثلاً، اونون عقیده‌سیله گویا ایجتیهاد لازیم دئییل و خۆمس و ایمام مالی وئرمک خیلافدیر و گویا عۆلما فؤوت اولان مۆجتهیدین رأیینده قالماغی او جهتدن عواما جایز گؤرمورلر کی، اؤزلری‌نین بازاری رواج اولسون. و بوندان علاوه، دؤولت-علیّه‌یه دخی بحثلر وارید ائدیر، دئییر کی، کتخودادان توتموش پادشاها دک کۆلّ ارباب-مناصیب اهل-ظلمه و قُطاع‌الطریقدیرلر، مۆلک و میلّته هرگیز بونلاردان بیر منفعت عاید دئییل، همیشه اؤز هوای-نفسلری ایله بیچاره خالقی جریمه و مۆاخیزه و مۆعاقب ائدیرلر، اؤز رفتارلاریندا هئچ بیر قانون و قایدایا مۆتمسّیک دئییللر، بو گۆنه رفتار آنجاق اهل-ظۆلمون و قُطاع‌الطریقلرین عملیدیر. و دخی ذیکر ائدیرلر کی، مذهب-تناسوخه قایلدیر.
بو داعی-دوام-دؤولت-قاهیره بئله صلاح گؤرورم کی، قیبله‌ی-عالم سلطنتی و تخت و تاجی بو ملعونا تسلیم ائتسین کی، کواکیبین تأثیریندن اؤز جزاسینا یئتیشیب درک-اسفله واصیل اولسون.
افراد-مجلیس کۆلّاً بو رأیی تصدیق ائدیب قایم صؤوت ایله دئدیلر کی:
- یوسیف سرّاج پدرسوخته بالکلّیه قتله سزاوار و بلای-آسیمانی‌یه مۆستحقدیر.
شاه خوشحال اولوب بویوردو کی:
- راضی‌یام اونون هلاکینا! صاباح بو تدبیر تامام و کمال مۆجرا اولوناجاقدیر.
افراد-مجلیسی مۆرخّص ائتدی. مجلیس داغیلدی.
اولور کی، خواننده‌لر بو گۆزاریشین وۆقوعوندا شۆبهه ائدیب اونو کیذبه حمل ائده‌لر؛ بو صورتده من اولاردان توققئ* ائدیرم کی، «تاریخ-عالم-آرا»دا شاه عبّاسین جۆلوسونون یئددینجی ایلینده صادیر اولان وقایعه مۆلاحیظه ائتسینلر.
ایندی بیزه لازیمدیر کی، یوسیف سرّاجی تانیداق کی، کیمدیر؟
شخص-مزکور قزوینین قریه‌لریندن کربالایی سلیم آدلی بیر دهقانین اوغلو ایدی. چۆنکی کربالایی سلیم بیر مؤمین و مۆتّقی آدام ایدی، ایسته‌دی کی، اوغلو مولّا اولوب عۆلما سیلکینه داخیل اولسون. اونا بیناً اونو اوشاق ایکن گتیریب شهر-قزوینده مکتبه قویدو. بیر نئچه ایلدن سونرا یوسیف سرّاج کی، حد-بۆلوغا یئتیشیب، آثار-رۆشد اؤزونده مۆلاحیظه ائله‌دی، تحصیل-علم اۆچون ایصفهانا گئتدی. اورادان دخی بیر نئچه ایلدن سونرا کربلایا روانه اولوب، بؤیوک عالیملرین مجلیسینده تکمیل-عۆلومه-شۆروع ائتدی. مۆدّت-مدید، اورادا مکث ائدیب تامام عۆلوم-ایسلامیّه‌یه واقیف اولدو. چۆنکی عۆلمانین اکثر-اۆموردا تقلّوبونو مۆشاهیده ائدیردی، اونا بیناً بو صینفه نیفرت به‌هم ائدیب، ایسته‌مه‌دی کی، اؤزونو اولارین زۆمره‌سینه داخیل ائتسین.
کربلادان قاییدیب وارید اولدو همدانا؛ اوردا اوستا خلیلین یانیندا قؽرخ یاشیندا ایکن سرّاجلیق صنعتینی بیر ایل مۆدّتینده اؤیرنیب قزوینه مۆراجیعت ائتدی. زیرا کی، بو شهر پایتاخت اولدوغو اۆچون اونون صنعتی‌نین رواجی بورادا آرتیق گؤرونوردو.
قزوینه وارید اولاندان سونرا تأهول ایختیار ائدیب دۆکان آچدی، اؤز کسبی ایله اؤزونو و عیالینی ساخلاماغا مشغول اولدو.
چۆنکی بیر مرد-سلیم‌النّفس و نیکوکار ایدی، همیشه عۆلمانین و ارباب-مناصیبین حرکات-ناشاییسته‌سی اونون خاطیرینه توخونوب، اولارین ذمّیندن و ضربیندن دیلینی ساخلاماغا قادر اولا بیلمیردی. اگرچی بو نؤع جانگودازلیق اونا صادق و خئیراندیش دوستلار به‌هم ائتدی، نهایت، آخیردا بدبختلیگینه باعیث اولدو.
صاباحی گۆن شاهین بویروغو ایله گۆن‌اورتایا ایکی ساعات قالمیش تامام اعیان و اشراف و ارکان-دؤولت و عۆلما و سادات و ج‍ۆمله ارباب-مناصیب، کتخودادان توتموش وۆزرایادک دربار-شاهیده حاضیر اولوب، هر کس اؤز یئرینده دوروب کمال-سۆکوت و بی‌استحضارلیق ایله شاهین حۆضورونا مۆنتظیر ایدیلر. بو حالدا شاه باشیندا تاج و الینده جواهیر نیشان توپپوز، قولوندا جواهیر بازوبندلر، بئلینده کمر و شمشیر-مۆرصّع ظاهیر اولوب دربار اوتاغیندا کی، بیر آرشین یئردن رۆفعتلی و خالقا باخان طرفی بیلمرّه آچیق و بی‌هایلدی، تخته چؽخیب اوتوردو و اۆزون خۆضّار-دربارا توتوب خیطاب ائله‌دی:
- جماعت، ایمدی یئددینجی سنه‌دیر کی، من جناب-اقدس-الهی‌نین مشیّتی ایله سیزه پادیشاهام و بقدر-ایمکان سیزین هر بیرینیزه نوازیش و مرحمت گؤسترمیشم و سیزدن دخی چوخ راضی و خوشنودام؛ چۆنکی صفویّه اوجاغینا اولان ایرادت سببیله همیشه منه ایخلاص و صداقت گؤستریبسینیز.
ایندی بیر پارا سببلره کؤره کی، کشفینی من سیزه لازیم گؤرمورم، من مجبورام کی، سلطنتدن ال چکیب تخت و تاجی بیر کیمسه‌نه‌یه واگوذار ائدیم کی، بو رۆتبه‌یه مندن الحق و شاییسته‌دیر. هامان شخصی مولّا‌باشی و سردار زامان خان و وزیر و مۆستؤوفی و مؤلانا جمال‌الدّین و مۆنجّیم‌باشی سیزه گؤستره‌جکلر. گرک کۆلّاّ گئدیب کمال-شۆکوه و طنطنه ایله اونو گتیریب، بو تختین اۆستونده اوتوردوب، مۆستقیلاّ اؤزونوزه پادیشاه بیله‌سینیز. وای او کیمسه‌نین حالینا کی، منیم فرماییشیمدن تخلّوف ائدیب، او شخصین ایطاعتینده قۆصور گؤستره!
شاه بو سؤزلری تامام ائدیب، تاجی باشیندان گؤتوروب تختین اۆستونه قویدو و تامام لیباس-فاخیرینی سویونوب، شمشیر و کمرینی آچیب، بیر مۆندریس لیباس اینینه گئیدی و خالقا مۆتوجّه اولوب دئدی کی:
- ایندی من افراد-ناسدان بیر مرد-فقیرم: عباس محمّد اوغلو. دخی منی آختارمایین کی، گؤره بیلمزسینیز! خوداحافیظ دئییب، تختدن دۆشوب حرم‌خانایا روانه اولدو.
حۆضّار-مجلیس حئیران قالدیلار. بیلمه‌دیلر کی، بو کئیفیتی نه‌یه حمل ائتسینلر...
حرم‌خانه‌ده ج‍ۆمله حرملر شاهین فرماییشی ایله بیر اوتاغا حاضیر اولوب قۆدومونا مۆنتظیر ایدیلر. شاه مۆندریس لیباسدا هامان اوتاغا داخیل اولدو. خوبان-حرم اونو بو هئیتده گؤرنده آز قالدیلار قهقهه ائتسینلر، اما شاهین مۆهیب باخیشی و قاش-قاباغی اولارا بو حرکتدن مانع اولدو. شاه هامان ساعات خواجه مۆبارکه بویوردو کی:
- مولّا رسولو اؤزونون ایکی یولداشی ایله حۆضورا گتیر!
مولّالار دیشاریدا پیش از وقت حاضیر اولموشدولار. حۆضورا داخیل اولدوقدا شاه اوتورماغا ایشاره ائتدی. سونرا اۆزون حرملره توتوب خیطاب ائله‌دی:
- منیم عزیز همفیراشلاریم! من کمال-افسوس ایله مجبورام کی، بیر یامان خبر سیزه اعلام ائده‌م. سیزه معلوم اولسون کی، ایندی من دخی ایرانین پادیشاهی دئییلم، دخی منیم عیمارتیم و دؤولتیم یوخدور کی، سیزی زینت و زیورده و عالی‌شأن اوتاقلاردا ساخلی‌یام. من افراد-ناسدان بیر فقیر و بیچیز کیمسه‌نه‌یم. اونا بیناً لابودّم کی، سیزین طلاقینیزی وئریب جۆمله‌نیزی آزاد ائدیم کی، هر کسه مئیلینیز اولسا، اونو ایختیار ائده‌سینیز.
سونرا اۆزون مولّا رسولا توتوب بویوردو کی:
- بولارین صیغه‌ی-طلاقلارینی جاری ائیله!
مولّا رسول هامی‌سی‌نین طلاقینی یانینداکی عدلین حۆضوروندا اوخودو.
خوبان-حرم گؤردولر کی، بیر غریبه ایش اۆز وئردی، چوخ خؤوفه و ایضطیرابا دۆشدولر. هئچ کئیفیتدن حالی اولمادیقلاری اۆچون بیلمه‌دیلر کی، بو نئجه قضیّه‌دیر، ج‍ۆمله‌سی حئیران قالدی...
طلاق تامام اولدوقدا شاهین بویروغو ایله اولارین کبین کاغیذلارینی خواجه مۆبارک یؽرتدی. شاه دۆباره خوبان-حرمه مۆتجّئه اولوب دئدی کی:
- اگر سیزدن هر بیرینیز فقره و قناعته راضی اولوب، منی، یعنی عباس محمّد اوغلونو ارلیگه قبول ائدیرسه، تزه‌دن بو عیبارت ایله اونا صیغه‌ی-نیکاح اوخوتدورّام.
حرملرین کۆلّی‌سی تزه‌دن راضی اولدولار کی، شاها منکوحه اولسونلار، چۆنکی شاه چوخ جاوان و گؤیچک اوغلان ایدی و بیر ده حرملر بو امری ظارافات کیمی بیر شئی قیاس ائدیردیلر و هرگیز عقیللرینه چاتمیردی کی، شاه عباس غفلتاً بیر عباس محمّد اوغلو اولا. اما اولارین ج‍ۆمله‌سیندن ایکی نفر دیلبر-خوبرو کی، خیلاف-رضالاری ایله شاهین حرم‌خانه‌سینه دۆشموشدولر، غایت شرم ایله و آهسته سسله عرض ائتدیلر کی:
- بیز پادیشاها منکوحه اولموشدوق و اؤز بختیمیزدن و درجه‌میزدن چوخ خوشنود ایدیک؛ ایندی کی، بو بختورلیک محروم اولدوق عباس محمّد اوغلونا اره گئتمگی قبول ائتمیریک.
همان ساعات بو ایکی نفر مۆرخّص اولوندو. اولارین بیری‌سی گۆرجو قؽزی ایدی کی، گۆرجوستان والی‌سی شاها پئشکش گؤندرمیشدی؛ هامان گۆنون صاباحی‌سی اؤز عمی‌سی اوغلو ایله تامام جواهیراتین و ملبوساتین گؤتوروب، زیاده پول ایله وطنینه مۆراجیعت ائتدی.
گۆرجوستاندا اونون نقلینه باور ائتمه‌ییب بئله فرض ائدیردیلر کی، گویا او قاچیبدیر و ایسته‌ییردیلر کی، اونو گئری قایتارسینلار. اما بیلمیرم کی، نه امر واقع اولدو کی، اونو اونوتدولار و بو قؽز بیر جاوان گۆرجویه اره گئدیب آخیر عؤمرونه‌دک گۆرجوستاندا قالدی.
او بیری‌سی دیلبر قزوین اهلیندن بیر تاجیرین قؽزی و بیر جاوان و خوشرو اوغلانا نامزد ایدی. خوبرو اولماق اۆچون غفلتاً شاهین دللاللاری‌نین چوغولچولوغو ایله آتاسیندان مۆطالیبه اولونوب شاهین حرم‌خانه‌سینه داخیل اولموشدو؛ ذیکر اولونان کئیفیتی اؤز آرزوسونا یئتیشمگه وسیله بیلیب آتاسی ائوینه قاییتدی و نامز‌دینه واصیل اولدو.
سایر حرملرین نیکاحی مۆجدّداً عباس محمّد اوغلونا اوخونوب خواجه مۆبارکه امر اولوندو کو، ج‍ۆمله‌سینی هامان ساعات قزوینین آلتینجی کۆچه‌سینین باشیندا مۆعیّن اولونان بیر ائوه پیاده گؤتوروب یئتیرسین، اؤزو دربار-شاهییه قاییتسین. سونرا عباس محمّد اوغلو حرم‌خانه‌دن چؽخیب اوزاقلاشدی، ناپدید اولدو.
یوسیف سرّاجین دۆکانی شاه مسجیدی‌نین مئیدانی‌نین مشریق سمتینده واقع ایدی. گۆن‌اورتادان ایکی ساعات کئچمیشدی. یوسیف سرّاج فریضه‌ی-ظؤهرو ادا ائدیب، اوتوروب، الینده بیر جیلووو تیکیب تامام ائدیردی، چۆنکی مۆشتری تاپشیرمیشدی کی، گرک او گۆن حاضیر اولا. یانیندا دوستلاریندان ایکی نفر دخی وار ایدی کی، اونون صؤحبتینه قولاق آسیردیلار. یوسیف سرّاج باهالیقدان شیکایت ائدیردی کی، بیچاره فقیر کسلر هامان ایل چوخ ایضطیرارا دۆشموشدولر؛ چۆنکی کئچن ایل نهایتده قوراقلیق اولماق سببیله و قزوینین اطرافیندا سویون قیلّتی جهتیله اکثر-محصولات یانیب عمله گلمه‌میشدی. بو کئیفیت باهالیغا باعیث اولموشدو. یوسیف سرّاج دئییردی:
- تعجّوب ائدیرم بو دؤولتدن کی، قزوینه سو چؽخارماق اۆچون هزار گۆنه ایستیطاعت و قۆدرتی وار، اما بئله غفلتده‌دیر کی، اصلا بو امره مۆلتفیت اولماییب اؤز رعایاسی‌نین حالینا و پایتختی‌نین رؤونقینه توجّؤه ائتمیر.
بو حالدا مئیدانین مغریب سمتیندن بولوت کیمی توز قالخدی یوسیف سرّاج اینه‌سی الینده باشین یوخاری قووزادی، گؤردو کی، بیر اساس پئیدا اولدو و اصلا خیالیندان کئچیرمه‌دی کی، بو اساس و تداروک اونون اۆچوندور.
قاباقدا اون ایکی شاتیر قؽوریق گئیینمیش، چهارگوشه بؤرک باشلاریندا، اونلارین دالیسینجا اون ایکی علمدار الوان، عَلَملر اللرینده، سونرا دسته‌ی-پیشخیدمتان کی، بیری‌سی‌نین باشیندا بیر مجمعی وار ایدی. دسته‌ی-فرّاش، اللرینده آغاج، اونلارین عقبینده میرآخور، یئدگینده بیر تۆرکمن آتی: جواهیر نیشان یهر و اسباب اۆستونده، مۆرصّع رخت باشیندا، میروارید سینه‌بند دؤشونده، زۆمرود قوتاز بوینوندا.
بونلاردان سونرا مولّا‌باشی و سردار زامان خان، وزیر و مؤستؤوفی و مؤلانا جمال‌الدّین و مۆنجّیم‌باشی، عۆلمای-گیرام و سادات-عۆظام و سایر اعیان و اشراف و ارباب-مناصیب و بیر دسته پیادا و بیر دسته آتلی کمال-شۆکوه و آرام ایله گلیردیلر.
ائله کی، یوسیف سرّاجین دۆکانینا برابر اولدولار، هامی‌سی دایاندی، مولّا‌باشی و سردار ایره‌لی دوروب، یوسیف سرّاجا کۆرنوش ائتدیلر. یوسیف سرّاج آیاغا دوروب تواضؤع ائله‌دی، اما غایت تعجّوبده. سونرا مولّا‌باشی تکلّومه گلیب دئدی:
- قضانین تقدیریندن، اوستا یوسیف، بو گۆن سن بیزیم پادیشاهیمیزسان. ایرانین سلطنت تختی بو حالدا شاه عبّاسین وۆجودوندان خالیدیر. بیزلری سرفراز و خوشبخت ائله‌یین، دربار-شاهییه تشریف‌فرما اولون کی، جۆلوس-هۆمایون واقع اولسون.
یوسیف سرّاج کمال-تحیّوره دۆشوب هئچ بیلمه‌دی کی، بو نه واقیعه‌دیر. اونون قاباغیندا تامام ارکان-دؤولت دورموشدولار. بو سؤزلری اونا مولّا‌باشی دئییردی کی، ایراندا بیر متین کیمسه‌نه حساب اولونوردو. اما کئیفیت بیر مرتبه‌ده غریب ایدی کی، یوسیف سرّاج اونون دوغرو اولماغینا، باووجودی کی، گؤزو ایله گؤروردو، هرگیز اعتیبار ائده بیلمیردی. عاقیبت مقام-جوابا گلیب دئدی:
- منیم مخدوموم مولّا‌باشی، من جنابینیزی ایراندا متین آداملاردان حساب ائدیرم، بیلمیرم کی، آیا دلی اولوبسونوز، یا بنگ آتیبسینیز کی، بو قبیل سؤزلری منیم اۆزومه دئییرسینیز. من بیر فقیر سرّاج بابایام. من هارا، تخت و تاج هارا؟
والله، من آنلایا بیلمیرم کی، سیزین بو حرکتینیزی نه‌یه حمل ائده‌م... مات و حئیران قالمیشام. توقّع-چاکرانه ائدیرم کی، منه ساتاشمایاسینیز!
سردار زامان خان سؤزه شۆروع ائله‌دی:
- اوستا یوسیف، سن بو ساعاتدا قیبله‌ی-عالمسن و بیز ج‍ۆمله‌میز سنین قولون و سگ-آسیتانه‌ن واریق! سنه چاکرانه بیزدن توقّع ائتمک مۆناسیب دئییل، سن خۆسرووانه فرماییش ائتمگه شاییسته‌سن! بیز نه دلی اولموشوق و نه بنگ آتمیشیق، ج‍ۆمله‌میز عقل-سلیم و شۆعور-کامیلده واریق، اما حضرت-باری‌نین تقدیرینه تدبیل یوخدور. بو گۆن کۆلّ-ایران مۆلکونده سنین سلطنتین مۆسلّمدیر.
مولّا‌باشی‌نین قوولونا گؤره دربار-شهی‌یه تشریف-فرما اولون کی، جۆلوس-هۆمایون واقع اولسون.
سونرا اۆزون دؤرد نفر حاضیردا اولان پیشخیدمتلره توتوب دئدی کی:
- خلعت-شاهانه‌نی گتیرین، قیبله‌ی-عالمی گئییندیرین!
پیشخیدمتلر اللرینده مجمعی ایله کی، ایچینده خلعت-شاهانه قویولموشدو، دۆکانا آیاق باسدیلار، مجمعی‌نی یئره قویوب شۆروع ائتدیلر. یوسیف سرّاجین کؤهنه پالتارینی سویوندورماغا و خلعت-شاهانه‌نی اونا گئیدیرمگه.
مۆخالیفت بیر یانا چاتمازدی. یوسیف سرّاج مقام-تسلیمده دوردو کی، عۆقلا اؤز خواهیشلرینی عمله گتیرسینلر. ائله کی، لیباس گئیینمک تامام اولدو، میرآخور مۆرصّع تختلی آتی قاباغا چکدی. یوسیف سرّاجی میندیردیلر آتا، اساس قرار-سابیق اۆزره دربار-شاهییه روانه اولدو. فرّاشدارین کۆچه‌لرده «بروید! بروید!» سسی هر دقیقه‌ده عرشه دایاندی. تامام اهل-قزوین ذۆکوراً و اۆناثاً، صغیراً و کبیراً پنجره‌لره و داملار اۆستونه چؽخیب نظاره‌یه مشغول اولدولار و کئیفیتدن مۆخبیر اولمادیقلاری اۆچون ج‍ۆمله‌سی حئیرتده قالدی.
دربار-شاهی‌نین قاپی‌سیندا فرّاشلار یوسیف سرّاجی آتدان دۆشوردولر. مولّا‌باشی و سردار زامان خان قولوندان یاپیشیب کمال-تعظیم ایله عیمارتین اوتاغینا داخیل ائتدیلر و سلطنت تختی‌نین اۆستونده اوتوردولار. ارکان-دؤولت، عۆلما و سادات، اعیان و اشراف و ارباب-مناصیب اوتاغین قاباغیندا صف چکیب ال-ال اۆسته دوردولار. مولّا‌باشی دوعا اوخویوب تاج-سلطنتی قویدو یوسیف سرّاجین باشینا، شمشیر و کمر-مۆرصّعینی باغلادی بئلینه، جواهیر بازوبندلری آسدی قوللاریندان، مۆکلّل توپپوزو وئردی الینه، گئنه بیر دوعا اوخویوب، اۆزون خلقه توتوب دئدی:
- مۆبارکباد ائدین!
مۆبارکباد صداسی خالقدان آسیمانه بۆلند اولدو و بارگاهین عیمارتلریندن عکسی تکرار تاپدی. کرّنای-شادیانه باشلاندی چالینماغا. بو حالدا سرای-شاهیدن گؤیه بیر فیشنگ بوراخدیلار. بو علامته گؤره شهردن خاریج قلعه توپلاریندان یۆز اون تیر شنلیک توپو آتدیلار.
اگرچی سعدی و حافیظدن سونرا ایراندا شعر غایتده تنزّوله دۆشوب شۆعرانین اشعاری کۆلّاً بی‌مضمون و محض پول لفّاظلیق اولموشدو. اما گئنه الحمدلله او حالدا بیر نئچه نفر صاحیب-جؤوهر شاعیر پئیدا اولدو کی، بداهتاً جۆلوس-هۆمایون اۆچون قصاید-غرّا اینشا ائدیب، یوسیف شاهین تخته چؽخماغینی تعریف و اؤزونو حیکمتده - سلیمانا، سخاوتده - حاتمه، شۆجاعتده - رۆستمه، قۆدرتده - قضا و قدره تشبیه ائله‌ییب نظردن کئچیردیلر و تاریخ-جۆلوسونو نۆکته‌سنجان-قزوین بئله تاپدیلار:
«شاه خوبان نبود یوسف ما،
لیک او شاه ملک ایران شد».
ائله کی، بو اعمال تامام اولدو، مولّا‌باشی خالقا اعلان ائتدی کی:
- مۆرخّصسینیز!
هامی دربار-شاهیدن چؽخدی، آنجاق یوسیف شاه قالدی تختین اۆستونده، قاباغیندا خواجه مۆبارک، باشقا بیر نئچه خواجه ایله و عظیم بگ پیشخیدمت‌باشی و بیر نئچه پیشخیدمت و اوتاقدان دیشره فرّاشلار.
یوسیف شاه تحیّور عالمینده فیکره پیچیده اولدو. بیر نئچه دقیقه‌دن سونرا خواجه مۆبارکه اۆزون توتوب سوروشدو:
- سیز کیمسینیز؟
خواجه مۆبارک جاواب وئردی کی:
- بیز سیزین چاکران-مۆخلیصینیز: خواجگان-حرمیک، من بولارین بؤیوگو و بولار دا منیم زیردستلریمدیرلر.
سونرا پیشخیدمتلره اۆزون چئویریب سوروشدو کی:
- سیز کیمسینیز؟
عظیم بگ پیشخیدمت‌باشی جاواب وئردی کی:
- بیز سیزین کمینه نؤکرلرینیز: پیشخیدمتلریک، من بولارین رییسی‌یم، بولار دا منه تابعدیرلر.
یوسیف شاه سوروشدو کی:
- بس او دیشقاریدا گؤروکنلر کیمدیر؟
عظیم بگ جاواب وئردی کی:
- اولار دا فیرقه‌ی-فرّاشدیر کی، همیشه خیدمت اۆچون کمربسته‌دیرلر.
یوسیف شاه بویوردو کی:
- سیز دخی چؤله چؽخین. خواجه مۆبارک، سنین زیردستلرین ده چؤله چؽخسینلار، سن قال!
ائله کی، هامی‌سی غاییب اولدو، یوسیف شاه خواجه مۆبارکی یانینا چاغیریب دئدی کی:
- سنین بشرندن من گؤرورم کی، سن گرک یاخشی آدام اولاسان. سن الله، منه سؤیله گؤروم کی، بو قضیّه‌یه سبب نه‌دیر؟ چۆنکی سن همیشه شاه عبّاسین اندرونوندا اولوبسان، مۆمکون دئییل کی، بو قضیّه سنه معلوم اولماسین.
خواجه مۆبارک واقعاً چوخ صاف و صادق آدام ایدی. فیکیر ائتدی کی، قیبله‌ی-عالمین سوالیندا حقیقتی گیزلتمک جاییز دئییل. چۆنکی همیشه شاه عباس اوتوران اوتاغین قاپی‌سی‌نین دالیندا دوروردو کی، چاغیریلان ساعات خیدمت اۆچون حاضیر اولسون، اونا بیناً، کئچن گۆنده واقع اولان گۆزاریشی و ارکان-مشورتین گؤفتگوسونو تامام ائشیتمیشدی، احوالاتدان خبردار ایدی. قضیّه‌نی ایبتیدادان اینتیهایه‌دن یوسیف شاها نقل ائتدی.
یوسیف شاه سوروشدو کی:
- بس شاه عباس هارادادیر؟
خواجه مۆبارک جاواب وئردی کی:
- بیر گدا لیباسی ایله مۆلبّس اولوب ناپدید اولدو. معلوم دئییل کی، هارادادیر.
یوسیف شاه عاقیل آدام ایدی. کواکیبدن اونون هرگیز قورخوسو یوخ ایدی. آنجاق بو نؤع غئیر-مۆتعارف طریق ایله ترقّی ائتمک اونون اۆرگینه بیر وحشت و قورخو سالیردی. نهایت، بیر بئله جماعتین وۆجودو ایله سلطنتدن اؤزونو کنار توتماغا اصلا چاره گؤرمه‌دی. ناچار اۆمور-سلطنتین ایجراسینا ایقدام ائتدی. ایبتیدا فرّاش‌باشی اسد بگی احضار ائله‌دی؛ بویوردو کی:
- بو ساعاتدا اون ایکی فرّاش اؤزونله گؤتوررسن، گئدرسن مولّا‌باشی آخوند صمدی و سردار زامان خانی و وزیر میرزه مؤحسونو و مۆستؤوفی میرزه یحیی‌نی و مۆنجّیم‌باشی صدرالدینی و مؤلانا جمال‌الدّینی توتارسان، آپارارسان سالارسان ارکده اولان زیندانا، قاییدارسان گلرسن، انجام-فرماییشی منه عرض ائلرسن!
اسد بگ باش ووروب روانه اولدو. سونرا یوسیف شاه پیشخیدمت‌باشی عظیم بگی احضار ائدیب بویوردو کی:
- تاپشیر، منه شام حاضیر ائتسینلر کی، بو گۆن بیر زاد یئمه‌میشم.
پیشخیدمت‌باشی عرض ائله‌دی کی:
- تاپشیرمیشام، آشپازلار شام اۆچون طعام حاضیر ائتمگه مشغولدورلار.
شاه بویوردو کی:
- بس سن و خواجه مۆبارک گلین اوتاقلاری و حرم‌خانه‌نی منه بیر-بیر گؤسترین و معلوم ائدین کی، منیم ایستیراحت اوتاغیم هانسیدیر.
پیشخیدمت‌باشی و خواجه مۆبارک دۆشدولر قاباغا، بیر-بیر اندرون اوتاقلارینی گؤسترمگه شۆروع ائتدیلر.
اوّلینجی اوتاقدا الوان فرشلر دؤشنیب، غریبه گۆل و گیاه ایله و قوش شکیللری ایله دیواری و سقفی مۆنقّش اولموشدو.
ایکینجی اوتاقدا هابئله فرشلر دؤشنمیشدی و دیوارلاریندا صفویّه نسلیندن وفات ائدن پادشاهلارین و نامدار شاهزاده‌لرین تصویری چکیلمیشدی.
اۆچونجو اوتاغین دیوارلاریندا ایرانین سایر سیلسیله‌دن اولان پادشاهلاری‌نین تیمثالی نقش اولونموشدو.
دؤردونجو اوتاغین دیوارلاریندا شاهنامه‌ده یازیلان ایرانین قدیم پهلیوانلاری‌نین و مازندران دیولری‌نین صورتی یازیلمیشدی کی، بیر-بیرلریله جنگ ائدیردیلر. دیولر بوینوزلو و قویروقلو چکیلمیشدی.
بئشینجی اوتاغین دیوارلاریندا شاه ایسماعیل صفوی ایله سایرلرین مابئینینده واقع اولان جنگلرین صورتی رقم اولونموشدو.
حرم‌خانه اوتاقلاری‌نین ج‍ۆمله‌سی‌نین دیوارلاریندا قؽز، اوغلان شکلی یازیلمیشدی کی، اوغلانلار قؽزلارا گۆل دسته‌سی تعاروف ائدیردیلر و قؽزلار اوغلانلارا پیاله وئریردیلر و هر اوتاقدا رخت-خواب حاضیر ایدی.
یوسیف شاه حرم‌خانه اوتاقلاری‌نین بیری‌سینی اؤزونون ایستیراحتی اۆچون مۆقرّر ائدیب خواجه مۆبارکدن سوروشدو کی:
- حرملرین زینت اوتاغی هانسیدیر؟
خواجه مۆبارک عرض ائله‌دی کی:
- او باشداکی اوتاقدیر. اما آغزی قؽفیللیدیر. آچاری صاندیقدار آغا حسنده‌دیر.
شاهین بویروغو ایله پیشخیدمت‌باشی هامان ساعات صاندیقلاری حاضیر ائتدی. زینت اوتاغی‌نین قاپی‌سینی آچدیلار، شاها گؤستردیلر: بیر بؤیوک اوتاق ایدی؛ ایچینده هر طرفدن صاندیقلار دۆزولموش. صاندیقلارین قاپاغینی گؤتوردولر، غریبه-غریبه زینت و زیورلری شاها گؤستردیلر؛ او ج‍ۆمله‌دن گیرانباها کیشمیر شاللاری، لطیف اۆناث لیباسلاری، پاکیزه ایپک پارچالاری، جواهیراتدان قایریلمیش گۆللر و گوشواره‌لر و اۆزوکلر و مۆمتاز میرواریددن بویون‌باغیلار ایدی.
یوسیف شاهین اۆچ قؽزی وار ایدی. بؤیوگو اون دؤرد یاشیندا، اورتانجی‌سی اون ایکی یاشیندا، کیچیگی سککیز یاشیندا و ایکی اوغلو وار ایدی: آلتی یاشیندا و دؤرد یاشیندا.
قؽزلاری‌نین هر بیرینه بیر گۆل و بیر جۆت گوشواره و بیر اۆزوک و بیر بویون‌باغی و بیر دست لیباس و بیر رضایی شال و عؤورتینه بیر دست لیباس و بیر رضایی شال آییردی؛ خواجه مۆبارکه تسلیم ائتدی، بویوردو کی:
- بونلاری آپارارسان قزوینین ایکینجی کۆچه‌سینده منیم قدیمی ائویمده عؤورتیمه یئتیررسن. دئیرسن کی: منیم جهتیمدن اندیشه ائتمه‌سین، صاباح اوغلانلاریمی حۆضورا گؤندرسین.
خواجه مۆبارک شئیلری ایکی نفر فرّاشا گؤتوروب گئتدی.
بو واخت گۆن غۆروب ائتدی. پیشخیدمت‌باشی‌نین تکلیفی ایله شاه قاییتدی اوّلینجی اوتاغا. قؽزیل شامعدانلار یانمیشدی. سۆفره دؤشنمیشدی. شاه اوّل وۆضوع ائدیب شام و خۆفتن نامازینی ادا ائتدی. سونرا سۆفره اۆستونده اوتوردو. پیشخیدمتلر رنگارنگ طعاملار حاضیر ائتدیلر. شاه یئدی، دویدو، سۆفره یؽغیلدی. آفتابا-لگن گلدی، شاه الین یودو. قهوه گتیردیلر، ایچدی. قلیان وئردیلر، چکدی.
بو حالدا فرّاش‌باشی اسد بگ داخیل اولوب فرماییشی بیتیردیگینی عرض ائتدی. شاه بویوردو کی:
- چوخ یاخشی، مۆرخّصسن!
سونرا خواجه مۆبارک قاییدیب شئیلری یئتیرمگینی عرض ائله‌دی و دئدی کی:
- شاهین عؤورتی و قؽزلاری گؤندریلن تؤحفه‌لردن غایتده وجد ائتدیلر. نه‌اینکی اونون جهتیندن اندیشه ائتمیرلر، بلکه بو قضیه‌ی-مۆترقیبادن چوخ سئوینیرلر و شادلیقدان توللانیب-دۆشورلر.
شاه عؤورت-اوشاغی طرفیندن خاطیرجمع اولدو.
خواجه مۆبارکدن و پیشخیدمت‌باشیدان بیر پارا احوالات سوروشدو. گئجه‌دن دؤرد ساعات کئچدی. آیاغا دوروب خوابگاهینا گلدی؛ رخت-خوابینی سالدیلار.
پیشخیدمت‌باشی‌یا بویوردو کی:
- قاراوول مۆوکّیللرینه تاپشیر: قرار-سابیق اۆزره هر یئرده قاراوول قویسونلار.
سونرا رخت-خوابینا گیریب یاتدی. پیشخیدمت‌باشی و خواجه مۆبارک چؽخدیلار، هر بیری‌سی اؤز مقامینا گئتدی.
صاباحی گۆن یوسیف شاه سلام اوتاغینا تشریف گتیریب مولّا رمضانی و قوربان بگی و میرزه جلیلی و میرزه ذکینی کی، اونون دوستلاریندان ایدیلر و شاهین اولارا هر خۆصوصدا وۆثوقو وار ایدی، احضار ائله‌دی، منصب-موللاباشلیغی وئردی مولّا رمضانا، سردارلیغی حواله ائله‌دی قوربان بگه، خانلیق لقبیله وزارتی تاپشیردی میرزه جلیله، مۆستؤوفیلیگی میرزه ذکی‌یه، مۆنجّیم‌باشیلیق منصبینی بیلمرّه متروک ائتدی کی، دؤولته و میلّته ضرردن باشقا بیر فایداسی یوخ ایدی. بویوردو تامام ویلایت حاکیملرینه اعلامنامه و حؤکم-موکّد گؤندریلسین کی، بو گۆندن سونرا هرگیز جۆرأت ائتمه‌سینلر کی، بیدون-تجویز-شرع-شریف بیر مۆسلمانی مؤورید-مۆاخیذه‌یه گتیرسینلر و باجارماسینلار کی، محض هوای-نفسلری ایله بیر کسی جریمه ائده‌لر و یا قتله گتیره‌لر و یا بورون-قولاغین کسه‌لر، گؤزون چؽخاردالار و حؤکمدن علاوه هر ویلایته مؤعتمید باخیجیلار تعیین اولدو کی، گئدیب ویلایتلرین احوالاتیندان و خالقین حواییجیندن خبردار اولوب، گلیب عرض ائتسینلر.
یوسیف شاه بو باخیجیلاری حۆضورا ایسته‌ییب دئدی کی:
- حاکیم-ویلایتلره منیم طرفیمدن اعلام ائدرسینیز کی، الله‌دان قورخسونلار، ناحق ایش توتماسینلار، خالقی تالاییب داغیتماسینلار، رۆشوت آلماسینلار؛ یقین بیلسینلر کی، بو نؤع حرکت آخیردا اولارین اؤزلری‌نین بدبختلیگینه و هلاکتینه باعیث اولور.
اولار مۆکرّر مۆشاهیده ائدیبلر کی، بو نؤع رفتار ایله دؤولت جمع ائدن کسلر آخیردا باش وئریبلر و یا کمال-بدبختلیگه و ذیلّته و مسکنته دۆشوبلر. ایراندا بو نؤع ایله جمع اولونان دؤولتین هرگیز هئچ بیر خانداندا داوامی اولماییبدیر. هانی دامغانلی جعفر خانین کۆرورلاری؟ هانی سلیم خان قاراگؤزلونون دؤولتی؟ هانی شیرازلی میرزه ناغی‌نین املاکی؟ پادیشاهان-ایران همیشه وقتا کی، بیر صاحیب-منصبی مۆلاحیظه ائدیرلر کی، پول جمع ائدیب، ثروته چاتیبدیر، هامان ساعات بیر بهانه ایله اونو مقام-مۆاخیذه‌یه گتیریرلر، هر نه واریدیر الیندن آلیرلار، اؤزون هلاک ائدیرلر و یا ذیلّته و مسکنته سالیرلار.
بو امرده حاکیم-ویلایتلر شبیهدیرلر زلیلره کی، قان سوروب شیشدیکده، صاحیبی اولاری سؽخار، تامام سوردوقلاری قانی قوسارلار. کیمی‌سی بو جهتدن اؤلور و کیمی‌سی ضعیف و لاغر اولور. فأمّا اگر حاکیملر نیک‌نفس اولوب و اؤز حلال ریزقلرینه قانع اولالار، همیشه اؤز درجه‌لرینده باقی و خالق نظرینده مۆعزّز و سلاطین نیتینده مۆکرّم اولاجاقلار و گۆن‌به‌گون رۆتبه‌لری ایزدیاد به‌هم ائده‌جک.
بو سؤزلری تلقین ائدندن سونرا شاه باخیجیلاری بوراخدی. سونرا بویوردو خیراج مبلغی مؤعتدیل میقداره‌دک تخفیف تاپسین و امر ائتدی کی، هر یئرده یوللار تعمیر اولونسون و لازیم مقاملاردا و منزیللرده کؤرپولر و کاروانسارالار تیکیلسین و هر ویلایتده شفاخانه‌لر قایریلسین و مدرسه‌لر آچیلسین و سوسوز یئرلره سو چؽخاریلسین، دوللارا و یئتیملره و شیللره و کورلارا ایعانت و حیمایت گؤستریلسین و ویلایتلرده هر بی‌سروپا اؤز‌باشینا اؤزونو عۆلما سیلکینه داخیل ائتمه‌سین، بو خۆصوصدا مولّا‌باشیدان ایجازت ایسته‌سینلر و صینف-عۆلما هر یئرده خالقین احتیاجینا کیفایت ائدن میقداردان زیاده اولماسین و کۆلّ-عۆلمایا گۆذران کیفافینجا خزینه‌ی-آمیره‌دن وظیفه قرارداد ائتدی کی، سلطنته مؤحتاج اولوب ارباب-مناصیبی خیدمت-شاهیده اهل-ظلمه خیطاب ائتمه‌سینلر و امر-مۆرافیعه‌نی کی، سلطنتین عۆمده لوازیماتیندادیر، عۆلمانین الیندن آلیب ارباب-مناصیبین صۆلحاسینا واگوذار ائله‌دی کی، میلّت مۆرافیعه جهتیندن اؤزلرینی عۆلمایا مؤحتاج گؤروب آنجاق اولاری مرجع بیلمه‌سینلر و سلطنتدن اوزاق دۆشمه‌سینلر و بویوردو کی: وۆجوه-برّ هر یئرده صۆلحادان دؤرد نفره مۆنتقیل اولوب ویلایاتین فۆقراسینا دفتر اۆزو ایله صرف اولونسون و حسابی دیوانا گؤستریلسین؛ تا کی، فۆقرانین بعضی وۆجوه-برّدن بهریاب اولوب، بعضی‌سی محروم قالماسین و امر ائتدی کی، خۆمس و ایمام مالی وئریلمه‌سین تا اؤولاد-رسول-علیه‌السلام ذیلّت-سوالدان آزاد اولوب سایر خالق کیمی اؤز کسبلری ایله وجه-معیشت تحصیل ائتسینلر.
بو خۆصوصدا مؤعتبر عۆلما یوسیف شاها کۆتوب-فیقهدن فیتوالار چؽخاردیب گؤستردیلر. و ویلایتلره اعلامنامه‌لر گؤندردی کی، بوندان سونرا بیر کیمسه‌نه جۆرأت ائتمه‌سین کی، شاها و اۆمنای-دؤولته و چاکران-درگاها پئشکش وئرسین و پاینداز سالسین و هئچ کس پئشکش واسیطه‌سیله حؤکومت تاپماغی تمنّا ائتمه‌سین، آنجاق اؤز ایخلاصینی و حۆسن-خیدمتینی، بو مطلبین تحصیلینه وسیله بیلسین و مالیات-دیوانی هر ویلایتده امین شخصلره تسلیم اولونوب خزینه ایسمیله هر یئرده دورسون و مصاریف-سلطنت دفتری اۆزیله تعیین تاپیب لازیم اولان اؤوقاتدا هر یئرین خزینه‌سینه حواله اولونسون و رعایا بالکلّیه حوالجات-مصاریفه‌دن آسوده‌حال قالسینلار. و دخی مداخیل-سلطنتین ایزد‌یادی اۆچون قرار قویدو کی، تاجیرلر و بیگ‌زاده‌لر و خانزاده‌لر و شاهزاده‌لر، حتی عۆلما و سادات و سایر صینفی خالق مداخیلی املاکدان شهرلرده اوندان بیر، دهاتدا ایگیرمیدن بیر خزینه‌یه وئرسینلر و قوشون خالقی‌نین و اهل-خیدمتین مواجیبی اصلا لاووصول قالماسین کی، سلطنتین نقصیدیر؛ بلکه همیشه ویلایت خزینه‌لریندن بلاتاخیر مۆجرا اولونسون. و بئیع و شرا اولونان املاکین قیمتیندن دخی خزینه‌نین نفعی اۆچون تۆمنه بئش شاهی وضع اولونسون و قایده‌ی-بئیع و شرا ترک اولسون کی، تنخواه صاحیبلری بو قایدانین وۆجودو ایله رهن آلیب بورج وئرمگه مایل اولمادیقلاری اۆچون ارباب-حوایجی مۆضطر ائدیرلر کی، مۆلک و ماللارینی عدنا قیمته بیع-شرا ائتسینلر، بو اۆمید ایله کی، وعده باشیندا ارباب-حوائج مۆلک و ماللاری‌نین ایستیردادیندان عاجیز اولاجاقلار.
چۆن یوسیف شاه بیلیردی کی، میرآخور یای فصلی پادشاهلیق آتلاری یایلاغا آپاریب بسله‌مک بهانه‌سی ایله اطراف خالقینا چوخ اذیت و جفالار یئتیریردی و اولاری چاپیردی، تالاییردی و امیر-توپخانه توپچولارین ج‍ۆمله‌سینه خزینه‌دن مواجیب گؤتوروب هئچ بیری‌سینه بیر حبّه وئرمیردی و خزینه‌دار پادشاهلیق پولون ایچینه چوخ قلپ پول قاتیب خالقا داغیدیردی و قزوین بیگلربگی‌سی خالقدان حدسیز رۆشوت آلیردی و داروغه دؤولتلیلره فۆقرانین مۆقابیلینده اۆز گؤروردو، کتخودالار قزوینین کۆچه‌لرینی ناتمیز ساخلاییردیلار، ج‍ۆمله‌سینی معزول ائدیب، یئرلرینه اؤزونه معروف اولان شاییسته آداملار تعیین بویوردو.
مولّا‌باشی آخوند صمد ارکین زیندانیندا زیندانباندان ائشیتدی کی، اونون منصبینی همچئشمی مولّا رمضانا وئریبلر، غۆصّه‌سیندن فیجعتاً هلاک اولدو.
یوسیف شاه دخی امر ائتدی کی، قزوینین کۆچه‌لری گئنلسین و ایچینده هر یئرده ظاهیر اولان قویولار اؤرتولسون کی، گلیب-گئدنلر اولارا دۆشمکدن محفوظ اولسونلار و خالقین عرضینه قولاق آسماغا و دادینا یئتیشمگه قایدا و قرار قویدو و بویوردو کی: قزوینین فۆقراسینا باهالیق جهتیله پادشاهلیق آنباریندان بوغدا وئریلسین و صاحیب-وۆقوف آداملاردان و ماهیر کنکانلاردان بیر مجلیس-مشورت برپا اولوب قزوینه سو چؽخارماق اۆچون گؤفتگو اولونسون و تبدیر و دستورالعمل تحریر اولونوب نظره یئتیشسین.
بو واختا قوللاند طایفه‌سیندن بیر پاراسی فارس خلیجی‌نین قۆربونده بیر محلده سۆکنا ائتمیشدیلر. بو گۆنلرده اورادان بیر ائلچی عمله‌سی ایله قزوینه وارید اولدو کی، ایران دؤولتی ایله مابئینلرده تیجارت اۆچون شۆروط باغلاسینلار. ائلچینی عمله‌سی ایله یوسیف شاهین حۆضورونا یئتیردیلر.
اونون نوازیشاتیندان و عقل و فراستیندن و قاعده‌ی-جاهاندارلیغیندان ائلچی و عمله‌سی وجد ائتدیلر. بالکلّیه مراملارینا نایل اولوب تۆحف و هدایا ایله مۆرخّص اولدولار و کمال-ریضامندلیکده مۆعاویدت ائله‌دیلر.
یوسیف شاهین جۆلوسوندان بیر هفته کئچدی. هر گۆن اونون حسناتیندان و عدالتیندن نؤع-نؤع علامتلر خالقا ظاهیر اولوردو. ایران اۆچون ایّام-فیروزلوق، ایّام-سعادت و ایقبال اۆز وئردی. لاکین چه‌فایدا، بنی-نؤع-بشر هئچ واخت یاخشی گۆنه دؤنمز. بیزیم بابامیز آدمه و آنامیز حوّایا جنّتده نه اسکیک ایدی کی، گئنه الله‌ین امرینی سؽندیردیلار و جنّتدن قووولدولار؟ اینسان بئله‌دیر!
اهل-قزوین هر گۆن قلعه قاپیلاریندان آدام شاققاللارینی آسیلمیش گؤرمه‌دیلر و شاه مئیدانیندا جلّادلارین آدام شاققالاماقلارینی و داردان آسماقلارینی و گؤز چؽخارماقلارینی مۆشاهیده ائتمه‌دیلر. بو کئیفیت اولارا خئیلی غریب گؤروندو. اوّل دئدیلر کی:
«گؤرونور بو تزه پادشاه چوخ رحملی و حلملی آدامدیر!»
سونرا اونون رحمینه و حلمینه بحثلر وارید ائتدیلر. بونو سۆست-رأیلیگه و ضعیف‌المیزاجلیغا حمل قؽلدیلار. بوندان علاوه دخی یوسیف شاهدا هزار گونه اؤزگه عئیبلر تاپدیلار. مۆختصر-کلام بیر بئله زیاده رحیملی پادشاهین تحت-امرینده زیندگانلیق ائتمک نهایت درجه‌ده ملال-افزا گؤروندو.
اۆمنای-معزول خالقین بو نؤع نیتینی ایستینباط ائتدیلر و اونو غنیمت بیلمگه فۆرصتی فؤوت ائتمه‌دیلر.
هر بیری‌سی‌نین باشینا شوریش و توغیان خیالی دۆشدو و تئزلیکله قزوینده شوریشی عظیم برپا اولدو. شوریشین اوّلینجی سببی معزول میرآخور ایدی کی، کۆچه‌ده کؤهنه خزینه‌دارا راست گلیب، اونا یولداش اولوب سوروشدو:
- سن الله، میرزه حبیب، دئ گؤروم خالق بیزیم تزه پادشاهیمیزین حاقیندا نه دانیشیر؟
میرزه حبیب جاواب وئردی کی:
- خالقین تزه پادشاهدان زهله‌سی گئدیر. اونو سۆست‌رأی و بیکاره بیلیرلر.
میرآخور:
- والله، میرزه حبیب، خالق بیزدن عقیللیدیر. دوغرو دئییرلر! سن الله بو نئجه احمقلیک ایدی کی، بیز ائله‌دیک؟ بیر سرّاج-بی‌روتبه‌نی گتیریب اؤزوموزه پادشاه قاییردیق، باشیمیزا بلا آچدیق. قوللوغوموزون و ایخلاصیمیزین عوضینده منصبیمیزی ده الیمیزدن آلدی. ایندی ویلایت ایچینده بیر ایتجه آبروموز یوخدور. والله، بئله رۆسوایلیق اولماز کی، بیز توتدوق...
خزینه‌دار:
- مگر بیز اونو پادشاه ائله‌دیک! شاه عباس بئله بویوردو؛ چاره‌میز نه ایدی؟
میرآخور:
- خوب، شاه عباس او واخت پادشاه ایدی، حؤکمو بیزه روان ایدی. ایندی کی، شاه عباس یوخدور، آیا بیزه نه مانعدیر کی، بو ملعون و بیدینی کی، دئییرلر تناسوخی مذهبدیر، تختدن آشاغی سالاق، تلف ائدک، سونرا صفویّه نسلیندن بیر شاهزاده‌نی تخته اوتورداق کی، باری نجابتینه گؤره تخت و تاجا سزاوار اولسون؟!
خزینه‌دار:
- چوخ یاخشی دانیشیرسان! بو خۆصوصدا بالکلّیه من سنینله موافیقم. اما بیز ایکی آدامین الیندن نه گلر؟ گئدک امیر-توپخانه‌نین یانینا، اونون رأیی‌نی دخی حاصیل ائدک. آخی، او دا بیزیم کیمی معزوللارداندیر.
هر ایکیسی گئتدیلر امیر-توپخانه‌نین اوتاغینا. امیر-توپخانه اولارین گلمگیندن چوخ خوشحال اولدو. غایت شؤوق ایله سؤزلرینه قولاق آسدی. بالکلّیه اولار ایله شوریش خۆصوصوندا مۆتّفیق اولوب دئدی کی:
- بو ایش سۆواریلرین سرکرده‌سی باغیر خانین رضاسی اولمامیش صورت تاپماز.
امیر-توپخانه:
- باغیر خان منیم ایله چوخ یئگانه دوستدور. من بوینوما چکیرم کی، اونو بو امرده اؤزوموزه یولداش ائده‌م. اونا دئیه‌جگم کی، بو بیدین یوسیف شاهین ایّام-سلطنتینده لامحاله بیزیم باشیمیزا گلن قضیّه اونون دا باشینا گله‌جک. واخت ایکن علاجینی ائله‌مک گرک یقینیمدیر کی، بو سؤز باغیر خانا اثر ائده‌جک، چۆنکی دۆنن سلام-عامده شاه اونا غضبناک اولوب سرزنیش ائدیبدیر کی، چاخیر ایچیب، مست اولوب، ناماز قؽلماغا مسجیده داخیل اولوبدور.
اگر باغیر خان بو امره راضی اولسا، پیاده‌لرین سرکرده‌سی فرج خان دخی راضی اولاجاق. فرج خان باغیر خانین عمی‌سی اوغلو و دامادیدیر، هئچ بیر امرده اونون رأیی‌نه مۆخالیفت ائتمز. اما سیز دورون، گئدین قزوینین کؤهنه بگلربگی‌سی‌نین یانینا، اونو دخی راضی ائدین، بوینونا قویون کی، معزول داروغه و کندخودالارلا بو خۆصوصدا گؤفتگو ائتمگی و اونلارین رأیی‌نی اله آلماغی تعهّود ائتسین.
مۆفتّینلر بیر-بیرلریندن آیریلدیلار. هر بیری‌سی گئتدی ایش گؤرمگه.
مطلب چوخ تئز حاصیل اولدو.
اۆچ-دؤرد گۆنون مۆدّتینده هامی مۆنتخب اولونان کسلر گؤروندو و هامی‌سی شوریشه مئیل و آماده‌لیک گؤستردیلر. مۆفتّینلر قرار قویدولار کی:
- شنبه گۆنو صبحدن پادشاهلیق سارایینی ایحاطه ائتسینلر و ایچری داخیل اولوب یوسیف شاهی تختدن یئره سالیب هلاک ائله‌سینلر. سونرا اؤزلرینه صفویّه نسلیندن بیر تزه پادشاه تیکسینلر.
مۆقرّر اولونان گۆنون صبح چاغیندا کی، هله پادشاهلیق سارایی‌نین قاپیلاری آچیلمامیشدی، کۆلّی سۆواری و پیاده تامام مۆسلّح اونون اطرافینی بۆرودولر...
یوسیف شاه کئیفیتدن خبردار اولوب بویوردو کی:
- سارایین قاپیلارینی آچماسینلار. بو گۆنه ناموناسیب حرکاتی یوسیف شاه مولّا‌باشی-سابیق آخوند صمدین، سردار زامان خانین و وزیر میرزه مؤحسونون و مۆستؤوفی میرزه یحیی‌نین و مۆنجّیم‌باشی‌نین و مؤلانا جمالالدّینین طرفیندن کی، اشخاص-صاحیب قۆدرت آشکارا اونون بدخواه‌لاری ایدیلر، منظور ائدیردی. اونا بیناً جولوسونون ایبتیداسیندا احتیاط یولوندان لازیم بیلیب اولاری حبسه سالدیردی. اما مهلکه اؤزگه طرفدن آچیلدی.
بو حالدا یوسیف شاهین دخی هواخواهلاری خبردار اولوب مۆسلّح و کسرت و ایزدیهام ایله سرای-شاهییه آناً-فاناً اۆز قویماغا باشلادیلار. مۆفتّینلر ایله مۆقابیل دوروب نصیحت و مؤعیظه‌یه شۆروع ائتدیلر کی، بو حرکتی ترک ائتسینلر؛ فایدا-پذیر اولمادی؛ ایش ایصلاح و مۆدارادان کئچدی؛ باشلادیلار بیر-بیریلری ایله آتیشماغا و جنگ ائتمگه. قیامت برپا اولدو. هر ایکی طرفدن باش و جاندان کئچمگه مۆضاییقه ائتمه‌دیلر. ایش آتیشماقدان اؤتوب شمشیر و خنجر ایله بیر-بیرلرینه حمله ائتمگه چاتدی. قان سو یئرینه آخدی.
اۆچ ساعات یاریم کمال-شیدّتله جنگ طول تاپدی. هر ایکی طرفدن آلتی مین نفره غریب هلاک و زخمدار اولدو. عاقیبت آثار-ضعف و اینکیسار یوسیف شاهین هواخواهلاری طرفیندن مۆشاهیده اولوندو؛ چۆنکی حق‌ناشیناس خالق پئیدرپئی شهردن چؽخیب، مۆفتّینلرین دسته‌سینه قوشولوب کثرت و قۆّه‌لرینه باعیث اولدولار. اونا بیناً یوسیف شاهین هواخواهلاری شیکست تاپیب هر کس بیر نؤع ایله باشین معرکه‌دن قؽراق چکدی، جانین قورتاردی.
مۆفتّینلر هۆجوم ائدیب سرای-شاهی‌نین قاپیلارین سؽندیردیلار، ایچری داخیل اولوب یوسیف شاهی آختاردیلار، تاپمادیلار. یوسیف شاه ایتکین اولدو. کیمی سؤیله‌دی کی، جنگ زامانیندا اؤز هواخواهلاری‌نین دسته‌سینه قوشولوب اؤزونون حۆضوریله اولاری جنگه دلیر ائدیردی، اثنای-جنگده مقتول اولدو، کیمی دئدی کی، گیزلنیب، آرالیقدان چؽخیب، گؤزدن ایتکین دۆشدو.
خۆلاصه، مقتوللارین آراسیندا اونون نعشی گؤرونمه‌دی. فأمّا بیر باشقا یئرده دخی بو گۆندن سونرا اونو نیشان وئرن اولمادی. مۆفتّینلر سرای-شاهینی غارت ائتدیلر. اورادان تؤکولدولر بازارا: تامام دۆکانلاری و کاروانسارالاری تالادیلار. اورادان چؽخیب جۆهود و ارمنی کۆچه‌لرینه آشدیلار: هامی‌سی‌نین ائوینی داغیدیب تاراج ائتدیلر، انواع-انواع بی‌اندازه‌لیک و شرارت عمله گتیردیلر.
گۆن باتدی. هر کس اؤز ائوینه و منزیلینه قاییتدی. شوریش و قووقا ساکیت اولدو.
صاباحی گۆن رسای-شوریش تئزدن ارکه روانه اولدولار. سردار زامان خانی و وزیر میرزه مؤحسونو و مۆستؤوفی میرزه یحیی‌نی و مؤلانا جمال‌الدّینی و مۆنجّیم‌باشینی حبسدن چؽخاردیب، گۆزاریشی نقل ائدیب سوروشدولار:
- ایندی صفویّه نسلیندن هانسی شاهزاده‌نی تخت و تاجا سزاوار گؤرورلر؟
مؤلانا جمال‌الدّین دئدی کی:
- سیز الله، دئیین گؤروم بو گۆن آیین نئچه‌سیدیر؟
میرآخور جاواب وئردی کی:
- بو گۆن نووروزدان اون آلتی گۆن کئچیبدیر.
مؤلانا بشاشت ظاهیر ائدیب دئدی کی:
- دخی غم چکمه‌یین، شوریش دۆنن واقع اولوبدور. معلومدور کی، آفت کئچیبدیر و صفویّه شاهزاده‌لری‌نین هئچ بیری‌سی سلطنته شاییسته دئییل: تامام کم‌اندیش و کوردورلار. بیر پاراسینی شاه ایسماعیل ثانی کور ائدیبدیر، بیر پاراسین شاه عباس اؤزو؛ اولار مصرفدن چؽخیبدیر، بیر زادا یارامازلار. بیزیم پادشاهیمیز گئنه شاه عباسدیر!
میرآخور دئدی کی:
- بیز اونون پادشاهلیغینا چوخ شادیق. اونون دؤورونده بیزیم هامیمیزا چوخ خوش کئچیردی. چه‌فایدا، نه ائلییک کی، او تخت و تاجدان ال چکیب گؤزدن ایتیبدیر. ایندی بیلمیریک کی، هارادادیر.
مؤلانا گۆلدو، دئدی کی:
- اونون تخت و تاجدان ال چکمگینین سببی وار ایدی. ایندی او سبب رفع اولوبدور. بیز بیلیریک کی، او هارادا گیزلنیبدیر. گئدک گتیرک، امارتینه یئتیرک!
هامی‌سی آیاغا دوروب گلدیلر شاه عباس گیزلنن ائوه. اونو اورادان چؽخاردیب یئتیردیلر سرای-شاهییه، تخت و تاجینا اوّلکی کیمی مالیک اولدو. هر ایش قرار-سابیق اۆزره صورت تاپدی، گویا کی، هئچ بیر حادثیه واقع اولمامیشدی.
بو کواکیبین حماقتینه من تعجّوب ائدیرم کی، نئجه بیلمه‌دیلر ایرانیلر اولاری آلدادیرلار؟ یوسیف سرّاج هرگیز ایرانین شاهی دئییل ایدی. ایرانیلر اونو حیله اۆزوندن پادشاه-مصنوع ائله‌میشدیلر. بئله ساده‌لیک اولورمو کی، کواکیب اؤزلرینی ایرانیلره آلدادیب بیچاره و بی‌تقصیر یوسیف سرّاجی بدبخت ائتدیلر؟ شاه عباسی کنار قویوب قؽرخ ایل سراسر اونون سفّاکلیغینا و جبّارلیغینا بی‌اعتینا ناظیر اولدولار؟
شاه عباس جبّارلیغی‌نین ادنا علامتی بو ایدی کی، بیر اوغلونو اؤلدوردو، ایکیسی‌نین دخی گؤزونو چؽخارتدی. دخی اوغلو یوخ ایدی، نوه‌سی اونا واریث اولدو. اما کواکیبی ده قؽناماق یوخدور. شاه عبّاسین خود-شخصینه نیسبتاً کواکیبین بیر عداوتی یوخ ایدی. اولارا لازیم ایدی کی، نووروزدان اون بئش گۆن کئچمیش ایران سلطنتی‌نین تختیندن بیر شخصی آشاغی سالیب بدبخت ائتسینلر. بو واختدا ایران سلطنتی‌نین تختینده اوتورموشدو یوسیف سرّاج. اونا بیناً کواکیب اونو آشاغی سالیب بدبخت ائتدیلر. کواکیبین هرگیز خیالیندان خۆطور ائتمزدی کی، ایرانیلر اولاری آلداداجاقلار، پادشاه-حقیقی‌نین عوضینه پادشاه-مصنوعو اولارین صدمه‌سی‌نین آلتینا سالاجاقلار...
والله، غریبه احمقدیرلر بو اینگیلیس طایفاسی کی، بئله خطرلی میلّت ایله آز قالمیشدی جنگ باشلایالار.