منیم آدیم خلیل و یولداشیمین آدی صادیقدی. هر ایکیمیز داناباش کندینده آنادان اولموشوق. من اؤزوم آنادان اولموشام دۆز اوتوز ایل بوندان ایرهلی؛ یعنی منیم اوتوز یاشیم وار. یولداشیم صادیق دا، من دئییرم، آنجاق من سینده اولار. اما من اوندان بیر آز جاوان گؤروکورم. اونون بویو اوجادی، منیم بویوم آلچاقدی؛ اما من اوندان دولویام. او، چوخ قارادی و کوسادی، اما من آغیمتول و توپ ساققالام. بیر تفاووتوموز اوردادیر کی، من گؤزلوک قویورام، گؤزلریم چوخ ضعیفدی؛ اما یولداشیمین گؤزلری چوخ سالاماتدی. بونون دا سببی اودور کی، من اهل-ساوادام، یازی-پوزو منیم گؤزومه زیان ائلهییبدی.
مۆختصر، بیز هر ایکیمیز داناباش کندینین ساکینیییک. منیم صنعتیم قولتوقچولوقدو، یعنی دؤرد-بئش توپ چیت قولتوغوما ووروب، دولانیرام اؤز کندیمیزی، یا غئیری کندلری، چیت-میت ساتیب، بیر طؤور گۆذرانیمی کئچیریرم. یولداشیمین صنعتی باققالدی، یعنی بیر داخمایا اۆچ-دؤرد پوت دوز، بیر قوتو کیشمیش و دؤرد-بئش پاچکا ماخورکا تۆتونو قویوب ساتیر و او دا بو جۆر رۆزگارینی کئچیریر.
والسلام، هر ایکیمیز الله-تعالینین کاسیب بندهلریندنیک.
غرض، باش آغریسی دا اولور، اما گئنه گرک دئییم؛ چۆنکی من بیلیرم کی، بو احوالاتی اوخویان رفیقلریم آرتیق تعجّوب ائدهجکلر، نئجه یعنی قزئتچی خلیل و لاغلاغی صادیق؟ پس رفیقلریمی اینتیظارچیلیقدان چؽخارماقدان اؤترو گئنه گرک بیر نئچه سؤز عرض ائدهم؛ هرچند باش آغریسی اولور.
من دئییرم بۆتون قافقازییه ویلایتینده بیزیم داناباش کندی کیمی مزهلی کند یوخدو. دئمیرم کی، پیسدی، الله ائلهمهسین. من هئچ واخت حاقی ایتیرمرم. دوغرودور، من بیر آز اینجیمیشم کندیمیزدن؛ اما بو، کندیمیزین پیسلیگینه دلالت ائلهمز کی! ایکی یۆز منیم کیمی دؽلغیر آدام اینجیسین بیزیم کنددن، بوننان بئله بیزیم کنده گئنه پیس دئمک حاقدان کنار اولار.
یوخ، واللهی، باللهی، بیزیم کند چوخ یاخشی کنددی. اینشاللاه، اگر منیم عرضیمه آخیرا کیمی صبر ایله قولاق وئرسن اؤزون گؤررسن کی، بیزیم کند پیس کند دئییل.
هله پیسلیگی، یاخشیلیغی قالسین کناردا. سؤزوم اوردا دئییل؛ سؤزوم اوراسیندادی کی، بیزیم کندده شخص یوخدو کی، اونون بیر آیاماسی اولماسین.
بیزلر آیاما دئییریک. بیلمیرم باشا دۆشدونوز، یا یوخ؟ آیاما، یعنی لقب.
هله بوردان بیر حاشیه چؽخاق.
من لقب سؤزونو بیلدیره کیمی بیلمزدیم؛ چۆنکی درسیم او قدر یوخدو، "جامع-عباس"دان ساوایی بیر کیتاب اوخومامیشام. بیلدیر بیزیم کندده او تایدان بیر مولّا مرثیه اوخویوردو. اما حئیف آدی یادیمدان چؽخیبدی. بیر گۆن بو مولّانین گۆذری دۆشدو بیزیم صادیغین دۆکانینا. گؤروکوردو مولّا ایرهلیدن بیلیرمیش کی، صادیغا لاغلاغی صادیق دئییرلر. دۆکاندا مندن ساوایی بیر نئچه کتدی ده وار ایدی، مولّا، صادیقدان ایکی پاچکا ماخورکا تنبکیسی آلیب، پاچکانین بیرینی آچدی و چوبوغونو دولدوروب اود ایستهدی. صادیق بیر ایسپیچکا چکدی، مولّا چوبوغو آلیشدیریب صادیغا دئدی:
"الله آتانا رحمت ائلهسین."
سونرا چوبوغو بیر نئچه دفعه سۆموروب، اۆزونو توتدو صادیغا:
"اخویزاده، نه عیلّت، جنابینیزین ایسم-شریفینه لاغلاغی لقبی ایضافه آرتیریرلار؟"
آخوندون سؤزلرینی نهاینکی کتدیلر، هئچ من اؤزوم ده باشا دوشمهدیم. و حال اون کی من اوتورانلارین یانیندا هله عالیم ایدیم. اما، سؤز یوخ، هامیمیز باشا دۆشدوک؛ آخوند سوروشوردو نهیه صادیغا لاغلاغی دئییرلر. صادیق بیر آز دوروخوب جاواب وئردی کی، لاغلاغی اونون آیاماسیدی. آخوند تعجّوبله دۆباره سوروشدو:
"اولان، آیاما نهدی، غریبه عاوام آدامسینیز!...."
صادیق سببینی سوروشاندان سونرا آخوند بیزی باشا سالدی کی، لاغلاغی صادیغین آیاماسی دئییل، لقبیدی. آیاما عاوام سؤزودور، لقب عرب سؤزودور. آخیردا آخوند برکدن-برک بیزه تاپشیردی کی، آیاما لفظینی دیلیمیزه گتیرمهیک، لقب دئیک.
بیز هامیمیز راضی اولدوق و "بلی" جاوابدان ساوایی بیر سؤز دئمهدیک. سونرا صادیق اۆزونو آخوندا توتوب سوروشدو:
"آخوند، جنابینیز گرک عرب درسینده چوخ گۆجلو اولاسینیز."
مولّا جاواب وئردی:
"گده، نه سؤیلهییرسن؟ مولّا اولماق، مرثیه دئمک مگر آسان امردی؟ عرب درسینی تامام ائیلهمهمیش آدامی مگر مینبره قویارلار؟"
ناغافیل صادیق آخونددان بو جۆر سوروشدو:
"آخوند، چؤرگه عربجه نه دئییر؟"
آخوند چوبوغو سۆموروب، بیر باخدی یئره و اؤسکوروب جاواب وئردی:
"برادریم، عربیستاندا چؤرک اولماز کی، چؤرگه بیر آد قویالار. اوردا دۆیودن ساوای اؤزگه شئی یئمزلر."
صادیق دۆباره آخوندا سوال وئردی:
"پس دۆیویه عربجه نه دئییر؟"
آخوند چوبوغو سۆموروب اؤسکوردو و آز کئچدی جاواب وئردی:
"قارداش اوغلو، سن ائله دوغرودان لاغلاغی ایمیشسن. کتدیلر یئرینده سنه لاغلاغی دئییبلر."
بو سؤزلری دئییب آخوند عباسینی دۆزلدیب، دۆکاندان چؽخدی، گئتدی. بیز هامیمیز او گۆنو آخشاما کیمی گۆلمکدن ساکیت اولمادیق.
مثلاً، منیم آدیم خلیلدی، منیم آدیمی قویوبلار قزئتچی خلیل. من، والله، بیلمیرم قزئت نهدی. قزئتچی بیر شخصدی عاقلی، کمالی جهته یاخشی احوالاتلار، یاخشی خبرلر یؽغیب، چاپ ائلهییب داغیدار او یانا-بو یانا. اما من بیلمیرم کی، من هارادان قزئتچی اولدوم. اینشاللاه، عرض ائلرم نه سببه منه قزئتچی دئییرلر، منیم یولداشیما دئییرلر لاغلاغی صادیق، یعنی چوخ دانیشان.
هله بیزه حؤرمت قویوبلار؛ بیزیم لقبیمیز چوخ گۆلمهلی دئییل. ائله لقبلر وار بیزیم داناباش کندینده کی، دئسم اوغونوب گئدرسن. مثلاً، گیردیک حسن، دوه حئیدر، یالانچی سبزعلی، ائششک موختار، دوشان قاسیم. مۆختصر، بو جۆر آیامالار بیزیم داناباش کندینده حدسیزدی. اگر دورام هامیسینی عرض ائتمکلیگه، بۆتون روسیَتین کارخانالاریندا کاغیذ قالماز.
منیم یولداشیم صادیغین آدینی قویوبلار لاغلاغی. آند اولسون بیزی یارادانا، بو لقب او کیشییه هئچ یاراشمیر. دوغرودو، صادیق چوخ دانیشار. ائله هر یاندا اوتوروبدو دئیهجک. دئییر، دئییر و یورولماق بیلمیر. اما نئیلیییم، بیر بئله شیرینکلام، من دئیرم، یئر اۆزونده یوخدو.
بیر ده کی، بیزیم داناباش کندینده ائله بیلیرلر کی، هر بیر چوخ دانیشان آداما لاغلاغی دئمک اولار. آخیر چوخ دانیشان دا وار، چوخ دانیشان دا. من ائله شخصلر گؤرموشم کی، سحردن-آخشامادک دانیشیب، من هئچ دویمامیشام. اگر هامی چوخ دانیشانا لاغلاغی دئمک اولسایدی، گرک بیز جمیع واعیظلره لاغلاغی دئیهیدیک؛ چۆنکی اونلار مینبره چؽخیب، یئنمک بیلمزلر.
خئیر، هامی چوخ دانیشانا لاغلاغی دئمک اولماز. بیریسی باشلاییر الله-تعالینین بارهسینده صؤحبت ائدیر، یا غئیریسی اؤز کربلایا و مکّهیه گئتمگیندن ناغیل ائدیر، مگر بو جۆر شخصلره دئمک اولار لاغلاغی؟ خئیر، اولماز؛ گۆناهدی و حاقدان اوزاقدی بو جۆر سؤزلری دانیشماق.
قوی هر کس هر نه دئییر-دئسین. قوی صادیغا دئسینلر لاغلاغی؛ اما او کیشی اؤلن گۆنه کیمی منیم رفیقیم، مۆصاحیبیم و همدردیمدی! بعضی قؽزینی سؤیور، بعضی آناسینی.
بلکه ده ائله صادیق دوغرودان لاغلاغیدی. اما او دانیشاندا دوغرودان من همیشه گرک دورام اونون دوداقلاریندان اؤپم.
پس منه نیه دئییرلر قزئتچی؟ بونون سببینی عرض ائدیم. منه او واخت قزئتچی دئدیلر کی، من صادیق ایله مۆصاحیبلیک باشلادیم. حقیقتده منیم آدیمین قزئتچی قویولماغینا باعیث یولداشیم صادیق اولوبدو.
بوردا مطلب بیر آز اوزاندی.
من دئیرم ایکی ایل اولار کی، بیز تاپیشمیشیق. احوالات بو جۆر اولدو: بیر گۆنلری بیر نئچه توپ چیت قولتوغوما ووروب گئتدیم صادیغین دۆکانینا. او وعده بیزیم آرامیزدا بیر ائله رفیقلیک یوخ ایدی. بیر قدر اوتوردوم. صادیق بیر چوبوق دولدوردو وئردی، من باشلادیم چکمگی. دۆکاندا غئیری بیر شخص یوخ ایدی. من چوبوغو چکمگه مشغول اولدوم. صادیق دا، سؤز یوخ، باشلادی صؤحبتی. منه اونون صؤحبتی همیشه خوش گلیردی، نئجه کی، قاباقجا عرض ائتدیم قوللوغونوزا؛ اما بو دفعه من بو کیشییه لاپ عاشیق اولدوم. بو دفعه منیم رفیقیم بیر ائله شیرین احوالات باشلادی کی، من دئیرم بلکه ایگیرمی، اوتوز مۆشتری دۆکانا گیردی و بوش چؽخدی. هر گلنه دئییردیک کی، سن ایستهین شئی دۆکاندا یوخدو. دئدی، دئدی، دئدی، آخیری بیر یئرده دایاندی. بیر دیقتنن باخدی منیم اۆزومه، بیر آه چکدی و دئدی:
"خلیل عمیاوغلو، منیم بیر آرزوم وار."
دئدیم:
"قارداشیم، نهدی آرزون؟"
دئدی:
"عموغلو، من آرتیق افسوس ائلهییرم کی، بیز اؤلوب گئدهجگیک، اما بو گؤزل احوالاتلار یاددان چؽخاجاقلار."
دئدیم:
"عموغلو، هئچ اۆرگینی سؽخما، من احوالاتلاری گؤتوررم یازییا و بیر کیتاب باغلاییب آدینی قویارام "داناباش...." بیز اؤلوب گئدریک، من وصیّت ائلرم کی، من اؤلنده منی نه کربلایا آپارسینلار، نه ده منه احسان وئرسینلر؛ چۆنکی اگر من الله-تعالینین خوشبخت بندهلریندنم، احسانسیز دا ائله آخیرتده اۆزوم آغ اولاجاق، یوخسا گۆناهکار بندهیم، نه احسان کؤمک ائدر، نه غئیری بیر شئی. من وصیّت ائدرم کی، وار-یوخومو ساتیب پول ائلهسینلر و یازدیغیم احوالاتلاری وئرسینلر چاپا و کیتابلاری مۆفته پایلاسینلار اونا-بونا."
بو سؤزلری من دئدیم قورتاردیم و صادیق جلد یئریندن دوروب گلدی و منی برک قوجاقلادی، او اۆزومدن، بو اۆزومدن اؤپدو و آغلایا-آغلایا دئدی:
"عموغلو، منیم آرزوم محض بو ایدی. بونو سن عمله گتیردین، الله سنی هر ایکی دۆنیادا حسرت قویماسین."
پس، منیم عزیزلریم، بو جۆر اولدو بیزیم رفیق اولماغیمیز. سونرا هر نه صادیغین فیکرینه گلردی، هر بیر یاخشی خبرلر، احوالاتلار ائشیدردی، یا غئیری بیر مطلب یادینا دۆشردی الاوستو گلیب منی تاپاردی. من چؽخارداردیم دفتری، گؤتورردیم قلمی و یازاردیم. چۆنکی بو دفتر همیشه منیم قولتوق جیبیمده اولاردی و چۆنکی منیم پئشهم هموقت کندلری دولانماقدی، من هر بیر خوش واختدا دفتری چؽخاردیب باشلاردیم اوخوماغی.
بیر اؤوقات چوخ شیرین توتدو. هر یاندا منی گؤرجک چاغیریب قوناق آپاراردیلار. محض اوندان اؤترو کی، تزه بیر احوالات اوخویوم. اوّل منیم آدیمی قویدولار ناغیلچی؛ اما سونرا گؤردولر کی، بو آد منه یاراشمیر. خۆلاصهی-کلام، منیم آدیم قالدی قزئتچی.
سؤز یوخ، منیم آدیمین قزئتچی اولماغینا باعیث یولداشیم اولوبدو، نئجه اؤزونوز ده گؤرورسونوز و سؤز یوخ کی، منه خوش گلمیر کی، آتام-آنام قویدوقلاری آدیمین یانینا بیر اؤزگه آد قوندارالار؛ اما من گئنه اۆرگیمی سؽخمیرام. قوی عاوام هر نه دئییر-دئسین. اکثر اووقات عوام یاخشییا دئییر پیس، پیسه دئییر یاخشی. هله بلکه بیر آز گرک فخر ائدک کی، عاوام بیزیم اۆستوموزه گۆلور.
دۆنیادا حدسیز شخصلر عاوامدان گیلایلی قالیبلار. بیز ده داغارجیغیمیزی چکیریک چوواللارین جرگهسینه.
یازیلیبدیر داناباش کندینده، ایروان قوبئرنیاسیندا، ۱۸۹۴-جۆ سنه.
لاغلاغی صادیق و قزئتچی خلیل.